Szczególnym elementem wyposażenia wnętrz świątynnych są ołtarze - główny i boczne. W tym odniesieniu wnętrze kościoła jest symbolem drogi nie tylko w sensie teologicznym tj. cyklu przejścia ze sfery profanum do sacrum (np. ciąg kaplic w kościołach pielgrzymkowych, stacje drogi krzyżowej), ale stanowi także żywy szlak edukacyjny w wymiarze historycznym, kulturowym. Każdy ołtarz to nie tylko inna hagiografia, to także często odniesienie do innej epoki, innych ludzi, innych wydarzeń.

Przykładem takiego szlaku kulturowego niech będą ołtarze w bydgoskiej katedrze św. Marcina i Mikołaja.

 

Jest to ołtarz główny, ulokowany we wschodniej części prezbiterium (ołtarz główny). Pochodzi z ok. 1666 r., a odnowiono go w latach 20. XX w. Barokowy wystrój uzupełniają figury biskupów św. Marcina i św. Mikołaja - patronów kościoła, rzeźby aniołów oraz wizerunek Gołębicy Ducha Świętego na szczycie. Centralną część ołtarza zajmuje XV-wieczny gotycko-renesansowy obraz Bydgoskiej Madonny - Matki Bożej Pięknej Miłości z Dzieciątkiem Jezus, trzymającej różę w dłoni. U jej stóp klęczy postać fundatora obrazu (utożsamiana z Mikołajem Szarlejskim, Janem Kościeleckim, lub Kazimierzem Jagiellończykiem.). Od końca XVII w. obraz otoczony jest aurą cudownej łaskawości. W górnej kondygnacji ołtarza umieszczono barokowy obraz z pocz. XVIII w. przedstawiający Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny, z parą klęczących fundatorów. Ołtarz ufundował w 1466 r. starosta bydgoski Jan Kościelecki. Powołano wówczas 4-osobowe kolegium mansjonarzy dla codziennego odprawiania mszy w intencji zbawienia duszy zmarłego w 1457 r. Mikołaja Szarlejskiego (starosty bydgoskiego, męża zaufania króla polskiego). Ołtarz pierwotnie znajdował się w nawie północnej, obok kaplicy pod wezwaniem św. Fabiana i św. Sebastiana (dziś Świętego Krzyża). Na początku XIX w. ołtarz przeniesiono z nawy północnej do prezbiterium, gdzie pełni funkcję ołtarza głównego. 

 

Ołtarz Matki Bożej Szkaplerznej pochodzi z 2 poł. XVII w. i znajduje się w nawie północnej świątyni. Barokowy wystrój ołtarza przedstawia rzeźby dwóch zakonnic, dwóch aniołów z kartuszami na belkowaniu i popiersiem Boga Ojca na zwieńczeniu. W centrum umieszczono obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem w srebrnych sukienkach, zwany Matką Bożą Karmelitańską. Do bydgoskiej fary przeniesiono go ze zburzonego pod koniec XIX w.  kościoła karmelitów. Pochodzący z pocz. XVIII w. dzieło słynie łaskami. W górnej kondygnacji ołtarza znajduje się obraz Ucieczka do Egiptu (z przełomu XVII i XVIII w.) oraz postaci dwóch świętych. 

 

Ołtarz Świętego Józefa stoi w nawie południowej i podobnie jak ołtarz Matki Bożej Szkaplerznej pochodzi z kościoła karmelitów. Nastawa jest polichromowana z barokowymi obrazami w środkowym polu. Umieszczono to obraz św. Józefa z młodocianym Chrystusem (2. poł. XVII w.) i obraz Świętej Rodziny (XVII w.) przeniesiony z dawnej kaplicy św. Anny (ufundowanej w XVI w. przez mieszczanina bydgoskiego, Baltazara Klękowica i zlikwidowanej w XVII w.). Ponadto w retabulum znajdują się XVII - wieczne figury św. Andrzeja i św. Piotra, obraz Zwiastowanie oraz rzeźby dwóch zakonników i anioła.

 

Ołtarz Świętej Barbary późnobarokowy ołtarz z 1 poł. XVIII w. jest fundacją małżeństwa Świetlickich pochodzących ze szlachty bydgoskiej. Obecnie umieszczony w nawie północnej. W centrum nastawy znajduje się obraz św. Barbary z 2. poł. XVII w. Po obu stronach stoją figury dwóch zakonnic. W górnej kondygnacji ołtarza znajduje się obraz św. Wawrzyńca (XVIII w.) otoczony figurami zakonnic i aniołów.

 

Ołtarz Świętego Antoniego Padewskiego pochodzi z pocz. XVIII w.. Do bydgoskiej fary został przeniesiony z kościoła bydgoskich bernardynów po kasacie klasztoru. Ołtarz znajduje się w nawie południowej. Główną jego część zajmuje malowany na płycie cynowej barokowy obraz św. Antoniego w srebrnej sukience z Dzieciątkiem (obraz - 2. poł. XVI w., srebrna sukienka - 1. poł. XVIII w.). Obraz z dwóch stron otaczają postaci zakonników. W górnej części ołtarza umieszczono obraz z pocz. XIX w przedstawiający Pietę.

 

Ołtarz Świętego Rocha znajduje się w nawie południowej i także pochodzi z kościoła bernardynów. W 1696 r. ufundowali go Stanisław i Helena Konarscy. W centrum ołtarza znajduje się XIX-wieczny obraz św. Rocha w srebrnej sukience i z aniołkiem trzymającym płachtę z łacińskim napisem: „bądź opiekunem podczas zarazy”. Po obu stronach ołtarza stoją rzeźby zakonnic. Wyżej zamontowano obraz Męczeństwo św. Kryspina i Kryspiniana pochodzący z1690 r. Na ołtarzu zachowały się oryginalne XVII-wieczne detale (m.in. serca malowane błękitnym pigmentem).

 

Ołtarz Świętego Krzyża znajduje się w kaplicy św. Krzyża. Polichromowany barokowy ołtarz pochodzi z poł. XVII w.. Obecna jego forma jest wynikiem modernizacji z XIX w. i z ok. 1920 r. W polu środkowym umieszczono krucyfiks z 1525 r., a po jego bokach rzeźby św. Grzegorza i św. Weroniki. Na szczycie osadzono płaskorzeźbę z tematem Zmartwychwstania. W podziemiu kaplicy znajdują się grobowce burmistrzów bydgoskich: Łochowskich i Orłowity.

 

Uzupełnieniem zwiedzania mogą być inne eksponaty znajdujące się w świątyni np.

- stacje Drogi Krzyżowej z 1910 r. - dzieło bydgoszczanina art. rzeźbiarza Franciszka Blacka osiadłego we Francji, bydgoszczanina,

- płyty nagrobne i epitafia np. kamienne epitafium inskrypcyjne mieszczanina Stanisława Grzymały, rajcy miejskiego (1580 r.). 

- polichromia wnętrza świątyni została wykonana w latach 1922-25 przez Henryka Jackowskiego wg projektu Stefana Cybichowskiego.

- witraże zaprojektowane i wykonane w latach 20. XX w. przez Henryka Nostitz-Jackowskiego z Poznania; po zniszczeniach wojennych zrekonstruowane przez Edwarda Kwiatkowskiego

i in. 

 

Łbik L., 2004, Fara – świadek historii miasta, „Kalendarz Bydgoski”, TMMB, Bydgoszcz.