Szlaki dziedzictwa sakralnego Bydgoszczy i regionu kujawsko-pomorskiego
Pracownia Interpretacji Dziedzictwa

Judaica kujawsko-pomorskie, zarys szlaku kultury żydowskiej w regionie kuj.-pom.


Dziś miejsca po nich upamiętniono tablicami. Na niektórych terenach dawnych cmentarzy żydowskich urządzono lapidaria eksponując zachowane macewy. W większych miejscowościach przetrwały fragmenty zabudowy dawnych fabryk należących do żydowskich właścicieli (np. Włocławek). W staromiejskich kwartałach można wskazać wille pobudowane przez dobrze usytuowane żydowskie mieszczaństwo i przykłady budownictwa sakralnego - synagogi. Oprócz synagog znane są także obiekty pełniące dawniej funkcje rytualne (np. łaźnie rytualne, budynki bet ha midrasz - domy studiów) lub stanowiące część zespołów sakralnych (np. mieszkania rabina). Rudymenty te, dziś zwykle przebudowane, funkcjonują jako sklepy, mieszkania komunalne, obiekty techniczne itp.

Wśród nielicznych przykładów murowanego budownictwa związanego z obecnością Żydów na terenach woj. kujawsko-pomorskiego należy wymienić przede wszystkim:
Gniewkowo - budynek dawnej synagogi z 1880 r.,
Izbica Kujawska - budynek dawnej synagogi z lat 1880-1895,
Lubraniec - budynek dawnej synagogi z poł. XVIII w.,
Osięciny - budynek dawnej synagogi z poł. XIX w.,
Fordon - budynek dawnej synagogi z lat 1827-1828,
Koronowo - budynek dawnej synagogi z lat 1856-1858,
Barcin - budynek dawnej synagogi z lat 1837-1838,
Więcbork - fundamenty synagogi,
Mrocza - budynek byłego bet ha midrasz (domu studiów albo domu poznania),
Lipno - budynki po dwóch synagogach,
Kowalewo Pomorskie - budynek dawnej synagogi  z1882,
Radzyń Chełmiński - budynek dawnej synagogi,
Włocławek 
- budynek jednej ze szkół powszechnych tzw. żydowskich, 
- budynek dawnej szkoły religijnej Talmud Tora,
- gmach byłego Gimnazjum Gminy Wyznaniowej Żydowskiej,
- pozostałości po włocławskim getcie (parterowe zabudowania przylegające do terenu obecnego Zespołu Szkół Budowlanych
Grudziądz - budynek po byłym Żydowskim Zakładzie dla Sierot Fundacji K. Lachmana z 1873 r.

Nie przetrwała w istotnym wymiarze pamięć społeczna o społeczności żydowskiej zamieszkującej miasteczka i miasta Kujaw. Pamięć kulturowa odbudowywana jest głównie dzięki coraz liczniejszym, ale wciąż nie nazbyt licznym opracowaniom naukowym i popularyzacyjnym czy dzięki instalowanym w terenie obeliskach i tablicach pamiątkowym oraz poprzez szeroko pojętą edukację regionalną.

Literatura
Kawski T., 2010, Judaica kujawsko-pomorskie i ich przydatność w edukacji regionalnej [w:] red. Zdzisława Biegańskiego i Teresy Maresz, Nauczanie historii na miarę XXI wieku. Region-Patriotyzm-Edukacja, Bydgoszcz, s. 54-69.

Fotografia
Kirkut w Koronowie -
fot. R.G. Nowicki, 2023

 

(c) Pracownia Interpretacji Dziedzictwa. 2023