Odpowiedź na powyższe pytania jest – rzecz jasna – twierdząca, zważywszy, że większość miast, w których żyjemy ma metrykę co najmniej średniowieczną i  niejednokrotnie rozwijała się w miejscach, gdzie człowiek gospodarował już od czasów prehistorycznych. Pomimo tego niniejsze zadanie wymaga pewnej orientacji w zagadnieniach historii kultury oraz elementarnej wiedzy w zakresie geografii walorów kulturowych.
Niezbędna może okazać się podpowiedź przewodnika-interpretatora, który zilustruje zadanie konkretnym przykładem takiego historycznie wielowymiarowego mikroregionu oraz wskaże na inne mikroregiony (lub miasta) o podobnym lub zbliżonym potencjale tematycznym.
Poniżej przedstawiono jeden z takich przykładów. Niewątpliwie najbardziej zasobnym, jeśli chodzi o zabytki kultury europejskiej pochodzące z różnych okresów historii, wydaje się być obszar śródziemnomorski, zwłaszcza tereny dzisiejszej Italii. Wiele ośrodków miejskich ma tu starożytne korzenie, a niektóre rozwinęły się z osad zamieszkałych już w okresie paleolitu np. Sassi di Matera, Alba (nie brakuje także parków archeologicznych np. w dolinie Val Camonica, znanych z petroglifów powstałych w okresie od paleolitu do epoki żelaza). Mury tych miast, na których wyraźne piętno odcisnęła każda epoka, pozostawiając unikalny obraz nieprzerwanego ciągu dziejów od zamierzchłej przeszłości po dziś dzień, są żywym podręcznikiem historii sztuki i architektury, a w szerszej perspektywie historii kultury. Są swoistą historiografią w obrazach, proponując turystom strategię poznawczą taką samą jak sztuka, wykorzystującą zarówno emocje (poznanie afektywne) i intelekt (poznanie kognitywne).
W tym kontekście warto zwrócić uwagę na region Emilia-Romana znajdują się trzy, sąsiadujące ze sobą miasta o wyraźnie odrębnym kulturowo charakterze. Dają one okazję do krótkiej podróży w czasie przez style i epoki. Te trzy miasta to: Bolonia, Rawenna i Ferrara.

Rawenna
Okolice miasta były zamieszane już w XIV w. p.n.e. W kolejnych epokach miasto było pod panowaniem Etrusków, Gallów, Rzymian. Dziś stanowi ośrodek zabytków wczesnochrześcijańskich i bizantyjskich (znajdują się tu także obiekty z okresów późniejszych - XVII, XVIII w.). W V w. n.e. Rawenna była stolicą państwa Wizygotów, następnie Ostrogotów, a później głównym miastem zachodniej części cesarstwa bizantyjskiego. W VIII w. miasto włączono do Państwa Kościelnego, a w XV w. do republiki weneckiej. Spośród licznych zabytków architektury w mieście osiem obiektów wpisano na listę UNESCO:
kościół San Vitale
jeden z najbardziej reprezentatywnych przykładów sztuki bizantyjskiej w Europie zachodniej. Wzniesiony w VI w. w okresie rozkwitu Bizancjum pod panowaniem cesarza Justyniana. Wewnątrz unikatowe mozaiki, w tym dwa dzieła o tematyce świeckiej przedstawiające orszak cesarza Justyniana i cesarzowej Teodory. (Św. Witalis żył w III i IV w. n.e.; zginął jako męczennik podczas prześladowań chrześcijan w czasach Dioklecjana (284-305); we Włocławku znajduje się kościół św. Witalisa z XIV w., jest najstarszym zachowanym zabytkiem tego miasta),
mauzoleum Galli Placydii
domniemane mauzoleum córki cesarza Teodozjusza I Wielkiego (347-395). Budowlę wzniesiono w I poł. V w. Wewnątrz znakomite mozaiki figuralne, zoomorficzne, ornamentalne. (Aelia Galla Placydia (390-450), córka rzymskiego cesarza Teodozjusza, siostra Honoriusza - cesarza rzymskiego i Arkadiusza - cesarza bizantyjskiego; żona wizygockiego władcy Ataulfa (syna Alaryka), a następnie Konstancjusza III - krótkotrwałego cesarza rządzącego wspólnie z ww. Honoriuszem; Galla Placydia przez pewien czas, po 425 r. rządziła Rzymem w imieniu małoletniego syna cesarza Walentyniana),
baptysterium Ortodoksów
najstarszy zabytek Rawenny. Baptysterium powstało z przebudowanej łaźni rzymskiej. Wewnątrz znajdują się mozaiki z II poł. V w. baptysterium Ortodoksów wraz z baptysterium Arian jest dowodem na istnienie w Rawennie dwóch różnych społeczności chrześcijańskich: arian i kościoła ortodoksyjnego,
kościół Sant’Apollinare Nuovo
ufundowany w początkach VI wieku przez króla Ostrogotów Teodoryka jako ariańska kaplica pałacowa. W okresie panowania bizantyjskiego w Rawennie (VI-VIII w.) kościół przekazano katolikom. Ściany wnętrza kaplicy są bogato dekorowane bizantyjskimi mozaikami o tematyce sakralnej,
kościół Sant’Apollinare in Classe
kościół konsekrowany w VI w.. Jest dekorowany bizantyjskimi mozaikami o bogatej ikonografii nawiązującej do motywów biblijnych Starego i Nowego Testamentu,
baptysterium Arian
wybudowane pod koniec V w. przez króla Ostrogotów Teodoryka dla społeczności arian. W czasach dominacji Bizancjum w Rawennie służyło społeczności katolików (ortodoksów). Wewnątrz zachowało się część dekoracji mozaikowej,
kaplica arcybiskupia
tzw. kaplica św. Andrzeja urządzona w pałacu biskupów Rawenny. Pochodzi z V w.. Zachowała się w stanie nienaruszonym do dziś i jest jedynym przykładem architektury wzniesionej przez katolików w czasach dominacji arianizmu,
mauzoleum Teodoryka
wybudowane w VI w. dla króla Teodoryka. Niektóre elementy budowli prawdopodobnie nawiązują do sepulkralnej tradycji germańskiej,
Inne obiekty wczesnochrześcijańskie i bizantyjskie w Rawennie:
kościół św. Jana Ewagnelisty - zbudowany w V wieku przez cesarzową Galę Placidię,
kościół św. Ducha - zbudowany w VI wieku jako katedra ariańska, przejęty przez katolików po śmierci króla Teodoryka Wielkiego,
bazylika św. Marii Maggiore - niewielki kościół obok bazyliki San Vitale i Mauzoleum Galli Placydii,
kościół św. Agaty Maggiore - jeden z najstarszych kościołów w mieście z końca V w.,
kościół św. Krzyża - położony w historycznym centrum Rawenny, obok kompleksu San Vitale, tuż za Mauzoleum Galli Placydii,
kościół Santi Giovanni e Paolo - rzymskokatolicki kościół w Rawennie, zbudowany przypuszczalnie w VI wieku i przebudowany w XVIII w. w stylu barokowym.

Bolonia
Miasto założone w IV w. p.n.e. jako Felsina. Rozwijało się w pod wpływem kultur: etruskiej, rzymskiej (w czasach rzymskich było drugim pod względem wielkości miastem w Italii po Rzymie), bizantyjskiej. Od VIII w. pozostawało w składzie Państwa Kościelnego, potem funkcjonowało jako komuna miejska. W XIII w. miasto należało do 6 największych miast europejskich. W 1088 Bolonia stała się siedzibą najstarszego uniwersytetu zachodniej Europy (tradycja szkolnictwa prawniczego w Bolonii sięga IV w. i działających tu wówczas szkół prawa rzymskiego). W XVIII w. Bolonia została stolicą Republiki Cispadanskiej, a na przełomie XVIII/XIX w. włączono ją do Republiki Cisalpińskiej. Od 1860 roku miasto należy do zjednoczonych Włoch. W Bolonii znajdują się liczne zabytki architektury, sztuki i rzemiosła z okresu antycznego, czasów średniowiecza (zwłaszcza romańskie i gotyckie), renesansu i baroku. Trudno wymienić pełną listę rudymentów przeszłości zachowanych w Bolonii, dość wskazać na m.in.:
ruiny rzymskich budowli - akwedukt, termy i amfiteatr,
Miejskie Muzeum Archeologiczne
powstało w 1881 roku z połączenia kilku kolekcji uniwersytetu, uzupełnionych o zbiory bolońskiego artysty - Palagio Pelagiego. Obecnie Muzeum posiada ponad 200 tysięcy obiektów (eksponaty etruskie, rzymskie i egipskie),
Muzeum Średniowiecza
eksponaty obejmują m.in. średniowieczne przedmioty użytkowe, broń, instrumenty muzyczne, fragmenty grobowców, kamienne posągi, iluminowane inkunabuły i in.,
bazylika św. Petroniusza w Bolonii
budowę świątyni rozpoczęto w 1390, ukończono około 1650. Jest to jeden z największych kościołów na świecie (wnętrze o rozmiarach 132 m długości i 44 m wysokości), katedra Świętego Piotra - poświęcona w roku 1184,
gotycki kościół św. Franciszka
wzniesiony w latach 1236-1254 przez franciszkanów, którzy osiedli do Bolonii w 1218 r., po przybyciu do Bolonii Bernardo di Quintavalle, jednego z pierwszych uczniów Świętego Franciszka. Wewnątrz kościoła znajduje się m.in. imponujący ołtarz z XIV w. - dzieło Jacobello i Pier Paolo dalle Masegne - artystów z Wenecji,
Sanktuarium Santa Maria della Vita
monumentalna barokowa budowla, wzniesiona w latach 1687 -1690, fasada świątyni pochodzi z 1905 r. Wewnątrz m.in. arcydzieło Niccolò dell’Arca „Lament nad Martwym Chrystusem”, składające się z sześciu rzeźb postaci naturalnej wielkości z niezwykłym dramatyzmem pochylonych nad leżącym Chrystusem,
romańskie i gotyckie wieże mieszkalne (Asinella i Garisenda)
przykład średniowiecznych wież mieszkalnych Bolonii, wznoszonych przez bogaty patrycjat jako wyraz prestiżu i w celach obronnych. Szacuje się, że w XIII w. w mieście istniało co najmniej kilkadziesiąt takich wież,
bazylika św. Stefana
kompleks budowli religijnych z różnych okresów (IV-XIII w.), przez co zwyczajowo nazywana jest Sette Chiese (Siedem Kościołów –w skład kompleksu wchodzą:  kościół św. Jana Chrzciciela i Świętego krzyża (VIII wiek), kościół Grobu Świętego (V wiek), kościół świętych Vitale i Agricola (IV wiek, przebudowany w wieku XII), kościół Trójcy (XIII wiek). Przyjmuje się, że kompleks wzniesiono na miejscu dawnej świątyni Izydy,
Palazzo Poggi - Uniwersytet Boloński  założony w 1088 r.,
wśród zabytków m.in. siedemnastowieczna Sala Anatomica do sekcji zwłok, sale wykładowe i dziedzińce z zabytkowymi herbarzami dawnych studentów (wśród nich wiele poloników). Od 1838 roku w budynku mieści się ogromna Biblioteka Komunalna Bolonii,
słynne bolońskie staromiejskie arkady o długość ok. 50 km.

Ferrara
Pierwsze pisane wzmianki o Ferrarze pochodzą z VIII w. n.e., choć znaleziono tu także ślady osadnictwa z czasów antycznych. Od XIII w. miasto pozostawało pod panowanie rodu d’Este (jako księstwo), który inspirował rozwój Ferrary jako ośrodka nauki i kultur. W późniejszym okresie należała także do Państwa kościelnego, na przełomie XVIII i XIX w. pozostawała pod kontrolą Francji, w XIX w. pod panowaniem Austrii, a w połowie XIX w. została włączona do Włoch. Atrakcyjność Ferrary zasadza się przede wszystkim na zasobach średniowiecznych i renesansowych:
zamek rodu d’Este - Wybudowany w 1385 roku w pierwszym okresie miała bronić rodu d`Este przed poddanymi,
fortyfikacje miejskie z XV-XVI w. o długości 9 km - jedna z najlepiej zachowanych fortyfikacji renesansowych we Włoszech,
romańska katedra św. Jerzego - konsekrowana w 1135 r., dokończona w XIII w., z renesansowym chórem i  kampanilą z lat 1451–1493 i barokowym wystrojem wnętrza. Bogata w detal architektoniczny fasada łączy styl romański z gotykiem,
średniowieczny układ miasta ze świetnie zachowanymi średniowiecznymi ulicami (m.in.: Via delle Volte),
średniowieczny uniwersytet założony w 1391 r. Obecnie z wydziałami prawa, architektury, medycyny, farmacji i nauk przyrodniczych,
klasztor dominikanów z renesansowymi grobowcami członków rodu d’Este i Lukrecji Borgii
renesansowe pałace, m.in.: Palazzo dei Diamanti, Casa Romei, Palazzo Schifanoia,
klasztor św. Antoniego w Polesine, założony w miejscu, gdzie wg tradycji prowadził pustelnicze życie św. Antoni Wielki. Klasztor funkcjonuje z przerwami od IV w. n.e.

Naturalnie Bolonia, Ferrara i Rawenna to nie jedyne przykłady oferujące różnorodność doznań artystycznych, a przy tym pozwalające na zaznajomienie się w stosunkowo usystematyzowany sposób z historią sztuki. Takich przykładów jest wiele i w tym zadaniu chodzi o to, aby je wskazać oraz przedstawić ich zasoby kulturowe z perspektywy periodyzacji dziejów artystycznej działalności człowieka. Można - rzecz jasna - wymienić np. wielowymiarowy, jeśli chodzi o dziedzictwo Rzym albo Wenecję z jej orientalną specyfiką, czy nawet Weronę, (choć bez wyraźnych wątków bizantyjskich), ale są to przykłady dość oczywiste. Może przede wszystkim warto zastanowić się nad historią sztuki i architektury oraz stanem posiadania zasobów zabytkowych miast i miasteczek w Polsce? (oczywiście w układzie chronologii historii sztuki). Powodzenia!

oprac. Rafał G. Nowicki
fot. Rafał G. Nowicki - fragment średniowiecznego reliefu z Muzeum Historii Średniowiecza w Bolonii