Zakon cystersów powstał w 1098 r., powołany do życia przez Roberta z Molesme, który wraz z towarzyszami założył pierwszy klasztor cysterski w Citeaux (jako nową gałąź zakonu benedyktynów).

Dewiza cystersów to haslo: Ora et labora” - „Módl się i pracuj”. Zakonnicy urzeczywistniali ją osiedlając się w miejscach odludnych, gdzie ciężką pracą wznosili swoje siedziby i kościoły, wokół których z czasem rozwijały się osady ludzkie. Zakon Cystersów poprzez swoją duchowość i aktywność publiczną, społeczną, a także polityczną wywarł ogromny wpływ na kształtowanie się oblicza Europy. Opactwa i klasztory cysterskie stawały się ważnymi ośrodkami nauki, sztuki. Cystersi upowszechniali innowacje w rzemiośle i rolnictwie. W działalności agrarnej, często pomnażali powierzchnie rolne przez uprawę nieużytków. Zajmowali się ogrodnictwem, młynarstwem, karczmarstwem, produkcją materiałów budowlanych, hodowlą zwierząt domowych i ryb, piekarnictwem, łowiectwem, bartnictwem, krawiectwem, przetwórstwem drewna, szewstwem, garbarstwem, siodlarstwem, tkactwem i sukiennictwem, kowalstwem, ciesielstwem, stolarstwem, bursztyniarstwem, handlem  i in. Gromadzili, kopiowali i iluminowali księgi prowadząc własne skryptoria. Zajmowali się medycyną, prowadzili przytułki i szpitale. Interesowali się sztuką (byli mecenasami sztuki) i architekturą wprowadzając w budownictwie nowe rozwiązania techniczno-konstrukcyjne. Dbali także o rozwój swojego wykształcenia. Z jego szeregów wyszło około 850 świętych i błogosławionych. Cystersami byli biskupi i papieże. Ta ożywiona i pożyteczna aktywność wpływała nie tylko na rozwój klasztoru, ale przede wszystkim całego regionu. W średniowiecznej Polsce zakon był jednym z istotnych łączników między Polską a Europą Zachodnią.

Jak podaje A.M. Wyrwa (2008) W latach 1098-1120 roku cystersi działali głównie na obszarze Francji. W I poł, XII wieku klasztory cysterskie zaczęły być lokowane w państwach ościennych: w Niemczech (1123), na Wyspach Brytyjskich (1129), na obszarze dzisiejszej Szwajcarii, Belgii i Hiszpanii, (1131), Austrii (1135), Irlandii (1142) (Wyrwa 2008). Do około 1153 roku założono ponad 340  klasztorów cysterskich. Szczególnie duża intensywność fundacji cysterskich przypada na lata 1145-1152/1153, tzn. jak pisze A.M. Wyrwa (2008) - „na czasy panowania papieża Eugeniusza III (cystersa) i Bernarda z Clairvaux. Do końca XV wieku na terenie całej Europy funkcjonowało już ok. 730 klasztorów. (…) Poważnym ciosem dla popularności cystersów, jak się przyjmuje, był między innymi upadek drugiej krucjaty, do której nawoływał św. Bernard z Clairvaux oraz powstanie i ekspansja nowych zakonów, dominikanów i franciszkanów. Zmniejszone zainteresowanie cystersami w Europie Zachodniej (…) od ok. 1153 roku zaowocowało ich wyjściem i rozprzestrzenianiem się na terenach Europy Północnej i Środkowej (…) oraz na obszarach zajmowanych przez Słowian połabskich i na ziemiach Polskich. (…). Na ziemiach polskich pierwsze klasztory powstają ok. 1153 roku. Według zasad obowiązujących w zakonie i zasad kanonicznych najstarszym opactwem jest Łekno (1143?-1153!), a następnie Jędrzejów, którego proces fundacyjny był realizowany równolegle do Łekna, zakończył się jednak później (1140?-1166/67). Od połowy XII do końca XIV wieku na ziemiach polskich powstało 26 opactw męskich (…). Klasztory lokowano we wszystkich dzielnicach średniowiecznej Polski w: Wielkopolsce (6), Małopolsce (6), na Śląsku (6) i Pomorzu (Pomorze Zachodnie, Nowa Marchia (4), Wschodnie (2)), na Kujawach (1) i ziemi dobrzyńskiej (1)" (Wyrwa 2008).

Od XII wieku obok linii męskiej rozwijała się linia żeńska tego zakonu. Konwenty cysterek szybko przewyższyły liczbę klasztorów męskich. W Polsce pierwszy cysterski klasztor żeński powstał- w Trzebnicy (pocz. XIII w.). Jak donosi A.M. Wyrwa (2008): „Łącznie na ziemiach polskich i dawnej Rzeczypospolitej powstało 16 placówek, na Pomorzu Zachodnim (8-Cedynia, Koszalin, Marianowo, Pełczyce, Recz, Szczecin, Trzcińsko, później w Cedyni, Wolin), Pomorzu Gdańskim (1- żarnowiec), w Wielkopolsce (2-Ołobok, Owińska), ziemi chełmińskiej (2- Chełmno, Toruń), ziemi wieluńskiej (1-Łubnice, połączone później z Ołobokiem) i jeden na wschodnich terenach Rzeczypospolitej (Kimbarówka).” Kasaty części klasztorów w okresie reformacji i w czasie zaborów sprawiły, że zasoby te zachowały się do naszych czasów w różnym stanie. Dziś w Polsce znajdują się cztery opactwa: w Jędrzejowie, Wąchocku, Mogile i Szczyrzycu (opactwa w Mogile i Szczyrzycu działają nieprzerwanie od założenia w XIII w.), 5 przeoratów (w Henrykowie, Krakowie Szklanych Domach, Krzeszowie, Sulejowie, Oliwie) i kilka rezydencji. Do zasobów tych należy doliczyć liczne kościoły fundacji cysterskiej (Wyrwa 2008): Wg statystyk w ostatnim czasie na świecie było ok. 1000 cysterek i ponad 1500 cystersów (dane z 2002 roku) (o. Krzysztof Jankosz OCist).

Rozmieszczenie wszystkich dotychczasowych męskich klasztorów cysterskich na tle współczesnego podziału administracyjnego obejmuje następujące regiony (Wyrwa 2008):
- woj. pomorskie: Oliwa, Pelplin,
- woj. zachodnio-pomorskie: Choszczno, Bukowo Morskie, Bierzwnik, Kołbacz,
- woj. lubuskie: Zemsko, Bledzew, Paradyż (Gościkowo), Mironice,
- woj. wielkopolskie: Łekno, Wągrowiec, Obra, Ląd, Wieleń , Przemęt,
- woj. kujawsko-pomorskie: Byszewo, Koronowo,
- woj. dolnośląskie: Lubiąż, Krzeszów, Henryków, Kamieniec Ząbkowicki,
- woj. opolskie: Jemielnica,
- woj. łódzkie: Sulejów,
- woj. śląskie: Rudy,
- woj. świętokrzyskie: Wąchock, Koprzywnica, Jędrzejów,
- woj. małopolskie: Mogiła, Ludźmierz, Szczyrzyc, Szklane Domy (XX wiek).
Z kolei w ramach żeńskiej linii cystersów klasztory w przeciągu dziejów powstawały w następujących lokalizacjach (Wyrwa 2008):
- woj. pomorskie: Żarnowiec,
- woj. zachodnio-pomorskie: Wolin, Szczecin, Marianowo, Recz, Pełczyce, Cedynia, Koszalin,
- woj. wielkopolskie: Łubieniec (połaczony później z Ołobokiem) Ołobok, Owińska, Wieleń,
- woj. kujawsko-pomorskie: Chełmno, Toruń,
- woj. dolnośląskie: Trzcińsko,
- wschodnie tereny dawnej Rzeczypospolitej: Kimbarówka.

W obecnym kształcie polski Szlak Cysterski ma w swoim składzie dawne siedziby cesterskie lub kościoły zarzadzanei przez Cystersów w następujących strefach regionalnych:
1. pętla małopolska: klasztory w Szczyrzycu, Ludźmierzu, Mogile, Jędrzejowie, Koprzywnicy, Wąchocku i Sulejowie oraz kościoły m.in. w Jodłowniku, Trybszu, Czarnej Górze i in.,
2. pętla śląska: klasztory w Trzebnicy, Lubiążu, Krzeszowie, Kamieńcu Ząbkowickim, Henrykowie, Jemielnicy i Rudach, kościół w Bardzie i in.,
3. pętla wielkopolsko-lubuska:
a.  pętla wielkopolska: klasztory w Ołoboku, Lądzie, Łeknie, Wągrowcu, Owińskach,
Przemęcie, Wieleniu Nadobrzańskim (Sanktuarium Maryjne) i Obrze, kościół w Tarnowie Pałuckim (najstarszy drewniany obiekt sakralny na ziemiach polskich), Panigrodzu i in.,
b. pętla lubuska: klasztory w Paradyżu, Zemsku, Bledzewie,
pałac opacki w Starym Dworku i dawny kościół cystersów  bledzewskich (obecnie Sanktuarium Maryjne) w Rokitnie i in.,
4. pętla pomorsko-kujawsko-chełmińska:
a. pętla zachodniopomorska: klasztory i kościoły cystersów i cysterek
w: Mironicach, Bierzwniku, Reczu, Marianowie, Cedyni, Pełczycach,
Kołbaczu, Szczecinie, Wolinie oraz Koszalinie, a także współczesne
miejsce rekolekcyjne cystersów wąchockich w Winnikach i in.,
b. pętla wschodniopomorsko-kujawsko-chełmińska tzw. „Pomorski Szlak Cysterski” - Bukowo Morskie, Żarnowiec, Gdańsk-Oliwa (pierwotna siedziba opactwa – obecna katedra
oliwska i siedziba współczesna - ul. Polanki), Pelplin, Koronowo, Byszewo i Chełmno, Toruń, Szpetal i in.

A zatem zgodnie z powyższym w administracyjnych granicach województwa kujawsko-pomorskiego Szlak Cystersów przebiega przez następujące miejscowości:
Byszewo - opactwo cystersów założone w 1259 i z powodu zniszczenia przez Krzyżaków translokowane do Koronowa pod koniec XIII w., obecnie kościół pocysterski zajmowany przez parafię rzymskokatolicką, Sanktuaria Królowej Krajny,
Chełmno - dawny klasztor cysterek założony w 1266 r., które w XV w. przyjęły łagodniejszą regułę benedyktyńską; dziś obiekt zajmowany przez zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego à Paulo prowadzące tu dom opieki; jednym z cenniejszych zabytków jest figura Chrystusa Misteryjnego,
Koronowo - pocysterski zespół klasztorny, od 1819 roku w zabudowaniach poklasztornych znajduje się więzienie, natomiast kościół pocysterski pełni funkcję parafii rzymskokatolickiej,
Toruń - cysterki sprowadzono do Torunia w 1263 r.; zachowała się część dawnego budynku klasztornego; kościół św. Jakuba wraz z toruńską starówką wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, w XIV w. zarządzany przez cysterki, wewnątrz przechowywany jest słynny obraz ‘Pasja toruńska”,
Szpetal - niezachowane obiekty cysterskie, od 1927 roku jest włocławskim osiedlem – Szpetal Dolny, Klasztor powstał tu około 1230 roku. Pod koniec XIII w. zakonnicy opuścili Szpetal, gdy nadrzędne opactwo w Byszewie zamieniło swoje dobra w Szpetalu na położone bliżej swojej siedziby.

Pocysterskie kościoły parafialne znajdują się w Łąsko Wielkim, Mąkowarsku, Wierzchucinie Królewskim, Wtelnie. Ponadto o dawnej obecności cystersów w regionie świadczą także liczne kaplice, kapliczki, dwory i zabudowania gospodarcze zlokalizowane wokół cysterskich siedzib.

Literatura
Szlak cysterski w Polsce [on line] http://szlakcysterski.opw.pl (data dostępu: 22.04.2023).
o. Krzysztof Jankosz OCist, Szlak cysterski w Polsce [on line] http://www.mogila.cystersi.pl (data dostępu: 20.04.2023).
Wyrwa M. A., 2008, Podróże cystersów oraz idea, organizacja i promocja szlaku cysterskiego w Polsce,  Studia Periegetica  2008, nr 2, Podróże, drogi i szlaki kulturowe, s. 87-127.

Fotografia
Rafał G. Nowicki - Fragment dawnego cystersko-benedyktyńskiego zespołu klasztornego w Chełmnie, obecnie dom opieki prowadzony przez Siostry Miłosierdzia