Drugą w Polsce fundacją zakonu był klasztor w Bydgoszczy założony prawdopodobnie w 1398 r. (na dwa lata przed powołaniem klasztoru w Poznaniu). Pierwszy dokument mówiący o bydgoskich karmelitach pochodzi z 2 listopada 1398 r. (Zyglewski 2017). Jednocześnie klasztor karmelitów był najstarszym ze zgromadzeń sprowadzonych do Bydgoszczy. Wprawdzie tradycja mówi, że założycielką bydgoskiego konwentu była Królowa Jadwiga, która rzekomo miałby w 1397 r. przebywać w mieście, jednakże nie ma żadnych naukowych przesłanek, które potwierdzałyby ten fakt (Zyglewski 2017). W literaturze przedmiotu za fundatora klasztoru uchodzi Władysław Jagiełło lub starosta bydgoski w latach 1392-1409 Tomek z Węgleszyna. Źródła pisane z XVII w. wskazują jednak, że już w owym czasie nie wiedziano kim w istocie był założyciel klasztoru (Zyglewski 2017).
Zrazu drewniane zabudowania konwentu rozlokowały się poza murami ówczesnej Bydgoszczy przy północnym brzegu Brdy na Przedmieściu Gdańskim w pobliżu drewnianego mostu, a więc w istocie poza obszarem miasta, jak to czyniły zakony kontemplacyjne. Nic nie wiadomo na temat pierwszych, drewnianych zabudowań klasztoru. Być może częściowo lub w całości spłonęły one podczas pożaru miasta w 1409 r. W połowie XVI w. wybudowano na terenie klasztoru murowany gotycki kościół, na początku XVII w. zbierano fundusze na dzwon, a później na ołtarz Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny. Dzwon konsekrowano pod koniec XVII. Późniejsze zabudowania murowane zachowały się bez istotnych zmian do czasu likwidacji zakonu w 1816 r. Zachowany rysunek i plany z początku XIX w. wskazują, że na terenie klasztoru był kościół z dzwonnicą i kaplicą przy Bramie Gdańskiej, dwa skrzydła pomieszczeń mieszkalnych dla mnichów i zabudowania gospodarcze: stodoła, spichlerz, piekarnia, browar, rzeźnia, stajnia, wozownia. Na zachód od tego zespołu zabudowań rozciągały się ogrody klasztorne. Klasztor otrzymywał liczne darowizny od okolicznej szlachty i mieszczaństwa, w tym nadania ziemskie, nadania z dziesięciny z cła ze śluzy na Brdzie czy prawa do połowu ryb w rzekach królewskich, prawa do zbierania chrustu w okolicznych lasach. Z czasem poprzez zastawy, zapisy testamentowe lub drogą kupna zakonnicy pozyskali niektóre z okolicznych wsi, grunty, nieruchomości budowlane.
Oprócz zakonników na terenie klasztoru stale przebywali zatrudnieni ludzie. Pracował tu kucharz, gospodyni, piekarz, szewc, robotnicy, którzy zajmowali się inwentarzem żywym. Działalność klasztoru skupiała się głównie na krzewieniu kultu maryjnego.  Klasztor był także ośrodkiem skupiającym bractwa religijne. Początek stowarzyszeń brackich na ziemiach Polskich datuje się na XIII w. W 1470 r. powstało Bractwo Matki Boskiej Szkaplerznej związane z kultem szkaplerza chroniącego przed potępieniem. W roku 1590 erygowano Bractwo św. Barbary skupiające szyprów i sterników. W 1627 roku przy klasztorze powstały Bractwo św. Józefa i Bractwo Różańcowe, sto lat później Bractwo Opatrzności Bożej i Bractwo Opieki Matki Boskiej. Do bractw przystępowali nie tylko mieszkańcy Bydgoszczy, ale także pochodzący z pobliskich miejscowości: Świecia, Nakła, Solca Kujawskiego (Zyglewski 2017). Podstawową funkcją bractw było stymulowanie życia religijnego oraz praca charytatywna na rzecz swoich członków i mieszkańców miasta (np. opieka nad ubogimi i chorymi). Posiadały one własne ołtarze w kościołach i dbały o ich stan zachowania. W okresie kontrreformacji organizacje te służyły konsolidacji katolików. Karmelici bydgoscy trudnili się również pracą dydaktyczną i wychowawczą. W szkole działała bursa muzyczna, która kształciła młodzież męską na stosunkowo wysokim poziomie. Muzyka była istnym elementem kultury miasta. Stowarzyszenia religijne kultywowały kulturę muzyczną podczas różnych świąt religijnych. Korzystano też z usług kapeli jezuickiej. W klasztorze interesowano się również nauką. Jeden z zakonników był absolwentem Akademii Krakowskiej. Inny był autorem broszury przeznaczonej dla religijnych środowisk. Klasztor posiadał sporą jak na ówczesne warunki bibliotekę, zawierającą kilkadziesiąt inkunabułów i druków.

Kasata zakonu
W 1801 roku władze pruskie ogłosiły decyzję o likwidacji klasztoru bydgoskich karmelitów. Decyzja ta wywołała oburzenie i protesty katolików polskich i niemieckich, mieszkańców miasta. Wprawdzie klasztor funkcjonował jeszcze przez kilkanaście lat, jednak w 1816 roku rozpoczęto jego likwidację. Mimo kolejnych protestów zakonnicy zostali przypisani do innych klasztorów, a wyposażenie konwentu przekazano do innych kościołów (proces rozdysponowania majątkiem klasztoru zakończył się dopiero w 1820 r.; dzięki staraniom mieszkańców miasta i duchowieństwa większość sprzętu została przeniesiona do bydgoskich świątyń).  (Alabrudzińska 1990, Zyglewski 2000).
Po sekularyzacji zabudowania klasztoru oddano na cele szkolnictwa. Opuszczony kościół rozebrano w 1823 r., a na jego fundamentach wzniesiono pierwszy gmach teatralny, zastąpiony w 1896 r. drugim gmachem teatralnym wg projektu Heinricha Christiana Seelinga. Najdłużej w pejzażu miasta przetrwała dzwonnica klasztoru, którą wyburzono w 1895 r. Wieża była jednym z symboli miasta, toteż żegnano ją wówczas z wielkim żalem, dedykując jej nawet wiersze (Licznerski 1973).

Błogosławiony Stanisław Bydgosta karmelita
„Nie zachowały się żadne współczesne źródła, a historiografia karmelicka do końca XVI wieku o nim nie wspominała. – pisze Z. Zygleswski (2017) - Najczęściej przywołuje się 2 maja 1420 roku jako dzień pochowania go w bydgoskim Karmelu, przytaczana jest też data 2 czerwca, a nawet 11. Z relacji Aleksandra Koślińskiego wynika, że nie było w Bydgoszczy lokalnego kultu karmelity, nie było grobu ani księgi cudów, a księgi miejskie nie zawierały żadnych danych o karmelicie. Dopiero od początku XVII wieku pojawiły się hagiograficzne ujęcia żywota Stanisława Bydgosty, a w następnym stuleciu rozwinął się jego kult. Do XVIII wieku Bydgosta nie występuje w wykazach świętych i błogosławionych Kościoła ani też zakonu karmelitów. Pojawia się tylko epizodyczne wprowadzenie wspomnienia o Stanisławie karmelicie z początkiem XVII wieku, lecz się nie przyjęło. Wykazy błogosławionych i świętych karmelickich z XIX wieku wspominały o Stanisławie, a także wykaz świętych polskich. Najnowsze zestawienia świętych karmelitańskich już nie wzmiankują Stanisława Bydgosty. Przykład Bydgoszczy, Poznania i Gdańska wskazuje, że tam szerzył się kult błogosławionego Stanisława Bydgosty, pojawiały się jego wizerunki. Osiemnastowieczny kult miał charakter jedynie lokalny, obejmujący prowincję zakonną”.

Literatura
Alabrudzińska E., 1990, Z dziejów karmelitów bydgoskich. [w:] Kronika Bydgoska X (1986-1988). Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy, Bydgoszcz, s. 169-176.
Dębiński J., 2017, Karmelici trzewiczkowi i ich działalność ewagelizacyjna w Polsce, Studia wrocławskie 19, s. 473-492.
Licznerski A., 1973, Ostatni akt burzenia klasztoru karmelitów. [w:] Kalendarz Bydgoski, s. 67-72.
Szudracki M., 2015, Szpitalnictwo zakonne w średniowiecznej Polsce, „Roczniki Humanistyczne”, 63,  z. 2, s. 51–58.
Zyglewski Z., 2000, Stan badań nad dziejami klasztorów kujawskich i ich kasat [w:] Historiograficzna prognoza 2000 : stan i potrzeby badań nad dziejami regionów kujawsko-pomorskiego i sąsiednich/pod red. Maksymiliana Grzegorza, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, s. 109-152.
Zyglewski Z., 2017, Z dziejów klasztoru Karmelitów w Bydgoszczy 1398-1816, Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Bydgoskiej, s. 39-74.

Fotografia:
źródło: Kujawsko Po0morska Biblioteka Cyfrowa  [on line] https://kpbc.umk.pl/dlibra/publication/207298/edition/207595/content (data dostepu: 20.06.2023), opracowanie graficzne: Rafał G. Nowicki
Bydgoszcz: Most Gdański z klasztorem Karmelitów i Teatrem Miejskim (widok sprzed 1895 r., gdy zabudowania klasztoru zostały rozebrane)