Wspomniany podział Cesarstwa Rzymskiego w 395 r. był w istocie wstępem długiego procesu postępującego rozdziału wschodu i zachodu. Proces ten, którego siłą napędową były m.in. wielowiekowe spory doktrynalne, wyższość cywilizacyjno-kulturowa Bizancjum, dążenie do utrzymania niezależności patriarchów Konstantynopola od papiestwa, rywalizacja o strefy wpływów doprowadził do tzw. Wielkiej Schizmy symbolicznie datowanej na 1045 r. (choć w zasadzie pierwsza schizma religijna pomiędzy kościołem wschodnim, ortodoksyjnym, a katolicyzmem dokonała się już w końcu VII w. w wyniku synodu trullańskiego). Wszystko to miało wpływ na odmienność tych dwóch światów: świata wschodu i zachodu Europy.
Cesarstwo Bizantyjskie (nazwa „bizantyjski” lub „bizantyński” weszła do literatury dopiero w XVI w. a spopularyzował ją wiek następny) było zasadniczym ogniwem łączącym Europę wieków średnich z antykiem przyczyniając się do zachowania części dorobku naukowego i kulturalnego starożytności. Było też, o czym nie zawsze się pamięta, prężną zaporą, która przez wiele wieków skutecznie powstrzymywała presję Islamu na środkową i zachodnią Europę. Nie da się też przecenić ogromnej spuścizny kulturowej, jaką pozostawiło Bizancjum, wywierając doniosły wpływ na rozwój kultury i sztuki całej Europy (Haussig 1980).

W województwie kujawsko-pomorskim nie ma spektakularnych zabytków bezpośrednio związanych z tradycją bizantyjską, czy może precyzyjniej rzecz biorąc: rusko-bizantyjską jak np. polichromie w kaplicy zamkowej w Lublinie, czy zbiory muzeum ikon w Supraślu lub kolekcja ikon w muzeum w Szamotułach. Nie oznacza to jednak, że nie ma ich wcale. W regionie wciąż działa kilka cerkwi prawosławnych (w pamięci kulturowej zachowały się także cerkwie dziś już nieistniejące). Są one nie tylko punktem centralnym lokalnej religijności prawosławnej, ale stanowią też swoiste muzea bizantyjskiej sztuki (np. kanoniczne ikony w ikonostasach). Pojedyncze nawiązania do kultury bizantyjskiej obecne są także w niektórych świątyniach katolickich, gdzie występują rozproszone elementy stylistyki bizantyjskiej. Pośrednie związki ze sztuką Bizancjum wykazują niewątpliwie niektóre średniowieczne obrazy ołtarzowe np. obraz „Madonny z Dzieciątkiem” z ok. 1440 r. (w Muzeum Diecezjalnym w Toruniu), który nawiązuje do bizantyjskich wizerunków typu Eleusa (artykułujących związek uczuciowy Matki i Dzieciątka), fresk „Ukrzyżowanie” z 1370-80 z katedry Świętojańskiej w Toruniu namalowany w tradycji bizantyjsko-włoskiej. Unikalnym przykładem współczesnego odwoływania się do bizantyjskiej formy i ikonografii jest dekoracja kościoła św. Mateusza w Bydgoszczy-Fordonie, gdzie prezbiterium i część nawy głównej ozdobiono polichromią inspirowaną wzorami bizantyjskimi: życie Maryi, życie Pana Jezusa, Chrystus Pantokrator i Ostatnia Wieczerza.
W tradycji architektury bizantyjskiej uwydatniła się grecka harmonia, rzymski rozmach, wschodni przepych (zwłaszcza w dekoracji) oraz  mistyka i symbolika chrześcijaństwa. Dominowały budowle centralne lub centralno-krzyżowe kryte często kilkoma kopułami osadzonymi na pendentywach, hierarchicznie pomniejszane na bocznych częściach budowli. Wnętrza bogato dekorowano m.in. mozaikami o tematyce sakralnej. Neoromański kościół św. Piotra i Pawła na placu Wolności w Bydgoszczy przywodzi na myśl romańskie katedry z Wormacji lub Kolonii, ale jest w nim jakieś wspomnienie (zwłaszcza we wschodniej części) bizantyjskich kościołów kopułowych (Armenia, Macedonia).
Cerkwie prawosławne w regionie, funkcjonują głównie w budynkach zaadaptowanych (z wyjątkiem cerkwi w Ciechocinku). Jakkolwiek architektonicznie nie są  już one tak majestatyczne jak te sprzed wieków, czy chociażby te wzniesione na przełomie XIX i XX w., to dzięki prowadzonym pracom konserwatorskim odzyskują dawne piękno, a ich wnętrza kryją prawdziwe skarby sztuki cerkiewnej,  wzbogacając zasoby sakralnych zabytków Pomorza i Kujaw.

Cerkiew pw. św. Mikołaja we Włocławku
Pierwszą świątynią prawosławną we Włocławku była kaplica modlitewna z 1850 r. przy ulicy Przedmiejskiej 12. Kolejny obiekt cerkiewny działał w II. poł. XIX w. na Placu Kopernika. Trzecia włocławska cerkiew pw. św. Mikołaja wybudowana na początku XX w. jako monumentalna budowla w neobizantyjskim stylu z typowymi dla niego półkolistymi sklepieniami, licznymi kopułami i łukami funkcjonowała przez 20 lat i została rozebrana w 1925 r. Obecny obiekt pochodzi z 1895 r. i dopiero w latach 50. XX w. został zaadaptowany na cele parafii prawosławnej św. Mikołaja. Zlokalizowany na cmentarzu komunalnym we Włocławku ten niepozorny z zewnątrz budynek z charakterystyczną kopułką na dachu, wewnątrz jest nieprzeciętnej urody skarbnicą sztuki sakralnej. W wykonanym na Ukrainie w 2012 ikonostasie znajduje się część ikon pochodzących z poprzedniej cerkwi z okresu międzywojennego (Hankowska 1999, Winiarska 2008).

Kaplica pw. św. Aleksandra Newskiego w Aleksandrowie Kujawskim
Obecny budynek powstał w 1893 r. z przeznaczeniem na dom mieszkalny dla prawosławnych duchownych służących w aleksandrowskiej cerkwi św. Aleksandra Newskiego wzniesionej w 1877 r. Tą pierwotną neoromańską cerkiew zwieńczał ośmioboczny bęben z kopułą nad częścią ołtarzową i dwukondygnacyjna dzwonnica. Projekt budowli powtórzono w innych miastach: w Grajewie, Mławie, Granicy i Słupcy. Cerkiew i budynek mieszkalny zlokalizowano w pobliżu dworca kolejowego przy dzisiejszej ul. Wojska Polskiego. W okresie międzywojennym pierwotną monumentalną cerkiew rozebrano, a jej wyposażenie przeniesiono do wspomnianego budynku mieszkalnego, który odtąd pełnił rolę prawosławnej świątyni. Dziś obiekt jest filią parafii św. Mikołaja w Toruniu.

Cerkiew pw. św. Michała Archanioła w Ciechocinku
Cerkiew wybudowano w 1894r. w stylu zauralskim (tradycyjna drewniana architektura Syberii). Bryła budowli składa się z poziomo nawarstwionych okrągłych belek zazębiających się w rogach. Ściany połączono zamkiem zrębowym, zwanym jaskółczym ogonem. Końce belek wystają poza obrys budynku, zwane są ostatkami. Okna z nad- i podokiennikami są bogato zdobione. Górną i dolną dekorację okien uzupełniają boczne pasma ornamentu. Budynek pokryto dwuspadowym dachem z dwiema kopułami. Kolory świątyni mają znaczenie symboliczne: niebieski symbolizuje królestwo niebieskie, czerwony kojarzony jest z miłością Bożą, a żółty oznacza świętość. Wewnątrz znajdują się relikwie 12 męczenników betlejemskich oraz współcześnie wykonany ikonostas. W 1995 roku cerkiew w Ciechocinku została wpisana do rejestru zabytków (Hajduczenia 2004).

Cerkiew św. Mikołaja w Toruniu
Historia prawosławia w Toruniu ma kilkaset lat. W latach 1724-1756 za cerkiew służył Dwór Artusa, a od 1924 roku dawny zbór ewangelicki. Obecny budynek cerkwi został zbudowany w 1888 r. dla gminy luterańskiej. Jako cerkiew prawosławna jest użytkowany od 1939 r. Cennym zabytkiem wyposażenia jest dębowy ikonostas z XIX w. przeniesiony z pierwotnej cerkwi św. Mikołaja we Włocławku, działającej tam w latach 1906-1925 r. W 1996 r. cerkiew wpisano do rejestru zabytków (Kucharzewska 2004).

Cerkiew pw. św. Mikołaja w Bydgoszczy
Obiekt wzniesiono w II poł. XIX w. (w 1870 r.) dla celów gospodarczych jako sieczkarnię, śrutownię, magazyn). Budynek zaadaptowano na potrzeby parafii prawosławnej w Bydgoszczy w latach 1980-1981. We wnętrzu cerkwi dominuje oryginalny ikonostas oraz zbiór XVIII-XIX wiecznych ikon. Modyfikacje i remonty świątyni prowadzono w roku 1992 (ustawienie nakrytej cebulastym hełmem sygnaturki na dachu obiektu), 2013 (ocieplenie budynku), 2019 (kontynuacja prac konserwatorskich).

 

Ikonostas, ikony sakralne
Ikonostas jako część przestrzeni sakralnej kościołów wschodnich odmiennie kształtuje program wnętrza w cerkwiach niż w kościołach zachodnich. Ikonostas ustawia się pomiędzy przestrzenią ołtarza (sanktuarium, prezbiterium), a przestrzenią nawy (naos) przeznaczoną dla wiernych. Ikonostas, zasłania ołtarz przed wiernymi i tworzy atmosferę tajemnicy. W obecnej kanonicznej formie ikonostas ukształtował się na Rusi w XIV-XV w. i jest interpretowany jako obraz Nieba. Znajdujące się za nim niewidoczne dla wiernych Sanktuarium stanowi z kolei namiastkę Nieba. Swoistym oknem do tego duchowego świata są zawieszone na ikonostasie ikony.
Geneza ikon wywodzi się z późnoantycznych portretów grobowych z Fajum (zachowane portrety fajumskie pochodzą z okresu od końca I w. p.n.e. do II w. n.e.). Pewien wpływ na kształtowanie się tej sztuki mogło mieć również malarstwo katakumbowe wczesnego chrześcijaństwa. Sakralna sztuka pisania ikon, pomijając okresy ikonoklazmu (726–787 i 813–843 oraz późniejsze epizody obrazoburstwa na Zachodzie np. w 1566 r.), rozwija się - jak się sądzi - od ok. IV w., pozostając żywą również dzisiaj. Współcześnie jest to z jednej strony - profesjonalna sztuka sakralna tworząca ikony na potrzeby kultu, z drugiej zaś strony owe tradycje ikonopisarskie służą także celom formacyjno-artystycznym, rekolekcyjnym (np. warsztaty i plenery pisania ikon dla wiernych). .
Sztuka ikonopisania obwarowana jest szeregiem kanonicznych zasad, które dotyczą tak techniki (sposób przygotowania podobrazia, przygotowanie farb temperowych, organizacja procesu twórczego) jak i ikonografii (stosowanych elementów treści i symboliki, zasad kompozycji).
W  bizantyjskim malarstwie figuratywnym kompozycje są statyczne, podporządkowane powtarzanym przez wieki schematom (źródłem zasad technicznych i kanonicznych schematów ikonograficznych jest m.in. słynna „Hermeneja” Dionizjusza z Furny). Postacie na ikonach są zwykle płaskie, obrysowane ciemnym konturem, pozbawione emocji, hieratyczne (tj. pełne dostojeństwa i patosu). Tło przyjmuje kolor złota - symbolizuje świętość i światło Boga. Dominuje frontalizm, a w kompozycjach grupowych – izokefalizm (komponowanie głów przedstawianych postaci na tej samej wyskokości). Mimo tych kanonów estetyka ikony charakteryzuje się różnorodnością szkół zarówno w kontekście geograficznym jak historycznym (Hart 2015). Beneficjentem tradycji bizantyjskich (nie tylko w odniesieniu do sztuki sakralnej) jest współczesne prawosławie oraz ortodoksyjne kościoły orientalne np. asyryjskie.

Literatura
Hajduczenia M., 2004, Perła w koronie ciechocińskich zabytków, Ciechocinek, ok. 2004.
Hankowska R., 1999, Rozwój układu przestrzennego Włocławka od 1793 do 1918 roku [w:] red. J. Staszewski, Włocławek. Dzieje miasta, Włocławek, Włocławskie Towarzystwo Naukowe, t. I.
Hart A., 2015, Ikona. Podręcznik malarstwa ikonowego i ściennego, Wydawnictwo Jedność, Kielce.
Haussig H.W., 1980, Historia Kultury Bizantyjskiej, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Kucharzewska J., 2004, Architektura i urbanistyka Torunia w latach 1871–1920, Wydawnicwto Neriton, Warszawa, s. 22.
Winiarski A., 2008, Włocławek na starej fotografii, Włocławek.

Fotografia
Rafał G. Nowicki - Cerkiew św. Michała Archanioła w Ciechocinku