Są wśród nich sanktuaria o długiej tradycji, nierzadko sięgającej okresu średniowiecza (np. Sanktuarium Matki Bożej Królowej Krajny w Byszewie) wpisujące się nie tylko w genius loci miejsca, ale przede wszystkim odgrywające istotną rolę w sferze duchowości wiernych. Są także świątynie nowsze, nawiązujące do wydarzeń wciąż żywotnych w pamięci ludzkiej (np. Sanktuarium Królowej Męczenników Kalwaria Bydgoska - Golgota XX wieku, czy Sanktuarium). Nieodłącznym elementem tej przestrzeni „sacrum” są wizerunki Jezusa, Matki Bożej z Dzieciątkiem, Piety, Świętej Rodziny, przedstawienia świętych będące nośnikiem wartości religijnych i niejednokrotnie posiadających wysoką wartość artystyczną, historyczną i edukacyjną.

Wybrane sanktuaria regionu-kujawsko-pomorskiego:
Bydgoszcz - Sanktuarium Królowej Męczenników Bydgoszcz (ul. Generała Mikołaja Bołtucia). Sanktuarium erygowano w 2008, stanowi je kościół pw. Matki Bożej Królowej Męczenników oraz droga krzyżowa w Dolinie Śmierci. Jest formą wyrażenia czci dla miejsca kaźni i martyrologii Polaków. Powstała na miejscu kaźni mieszkańców Bydgoszczy i okolicznych miejscowości podczas II wojny światowej.
Bydgoszcz-Piaski - Sanktuarium Matki Bożej Trzykroć Przedziwnej, poświęcone 16.06.2001 r. fundowane przez wspólnotę szensztacką jako dziękczynienie za 2000 lat chrześcijaństwa i 1000 lat istnienia Diecezji Gnieźnieńskiej.
Byszewo - Kościół Świętej Trójcy i Sanktuarium Matki Boskiej Byszewskiej Królowej Krajny. Historia sanktuarium wiąże się z działalnością na tych terenach zakonu cystersów. Pierwotnie przedmiotem czci był obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem datowany na XIII w. Obecny wizerunek Madonny datowany jest na XV stulecie. Najstarsze znane świadectwa nadzwyczajnych łask, jakie doznawali wierni pochodzą z XVII w.
Chełmno - Sanktuarium Matki Bożej Bolesnej w Chełmnie. Głównym dniem uroczystości odpustowych jest dzień 2 lipca, a przedmiotem kultu jest m.in. chełmińska Pieta.
Gorzędziej - Sanktuarium św. Wojciecha. Kościół pochodzi z XIV w., a obraz św. Wojciecha z XVII w. Święty miał się zatrzymać w okolicy w roku 997.
Kcynia - Sanktuarium Krzyża Świętego, w kościele Karmelitów pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Kcyni. W ołtarzu umieszczona jest słynąca łaskami figura Pana Jezusa Ukrzyżowanego z XVI w.
Osiek Rypiński - Sanktuarium Świętej Rodziny. Przedmiotem czci jest obraz przedstawiający Maryję, Jezusa i św. Józefa. Kościół pochodzi z przełomu XIV i XV w. Pierwotnym przedmiotem kultu był wizerunek Matki Bożej Łaskawej, który zaginął na początku XVII wieku. Zastąpiono go obrazem Świętej Rodziny - nazywanym obrazem Matki Boskiej Osieckiej, Matki Boskiej Łaskawej, Matki Boskiej Karmicielki. Pielgrzymi przybywają do sanktuarium w święto Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (święto Matki Boskiej Zielnej - 15 sierpnia).
Ostrowo koło Gniewkowa - Sanktuarium Matki Bożej w kościele Matki Boskiej Szkaplerznej z końca XIX w., (poprzednia, drewniana świątynia pochodziła z XVI w.). W kościele czczony jest obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem, pochodzący z drugiej połowy XVI w. Pielgrzymi przybywają do sanktuarium na uroczystości odpustowe w pierwszą niedzielę po święcie Matki Bożej Szkaplerznej, przypadającym w połowie lipca.
Ostrowąs - Sanktuarium Matki Bożej Pani Kujaw, kościół pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny z obrazem Matki Bożej z Dzieciątkiem z XVIII w. (tzw. Matka Boża Ostrowąska). Pielgrzymi gromadzą się w sanktuarium podczas uroczystości Narodzenia Najświętszej Maryi Panny przypadającej na 8 września. Zachowały się wzmianki o łaskach otrzymanych w sanktuarium pochodzące z XIX i XX wieku.
Pakość - Sanktuarium Pana Jezusa Ukrzyżowanego i Kalwaria Pakoska zwana „Kujawską Jerozolimą”. Znajduje się tu 25 kaplic kalwaryjskich, pierwsze wybudowane przez rokiem 1647. Najstarsze wzmianki o łaskach w kaplicach kalwarii pochodzą z lat 1693 -1775. Kościół jest ściśle związany z Kalwarią Pakoską i traktowany jest jako XII stacja Drogi Krzyżowej. W latach 2007-2013 Kalwaria przeszła gruntowną renowację. W 2013 r. utworzono tu Park Kulturowy. W 2018 r. Kalwaria Pakoska została ogłoszona przez Arcybiskupa Gnieźnieńskiego Wojciecha Polaka Prymasa Polski Archidiecezjalnym Sanktuarium Męki Pańskiej - Kalwaria Pakoska.
Pieranie (tzw. "Częstochowa Kujaw") -  Sanktuarium Matki Boskiej Łaskawej w drewnianym kościele pw. św. Mikołaja z lat 1732-1743 z cennymi polichromiami - dziełem toruńskiego mistrza Jana Jerzego Petriego ufundowanymi przez króla Stanisława Leszczyńskiego (1704-1709 i 1733 - 1736). W kościele znajduje się łaskami słynący obraz Matki Boskiej Łaskawej (Pierańskiej). Według K. Hewner (1998) - obraz pierański został koronowany jako drugi w Polsce, 5 lat po koronacji obrazu na Jasnej Górze. W 1967 roku miała miejsce druga jego koronacja dokonana na mocy decyzji Papieża Pawła VI.
Płochocin - Sanktuarium Matki Kościoła, ustanowione w 1970 roku, lecz kult Najświętszej Marii Panny dokumentowany był tu już w XVII w.
Radziejów - Sanktuarium Matki Bożej Nieustającej Pomocy w kościele klasztornym pw. Podwyższenia Krzyża Świętego. Od roku 1898 czci się tu umieszczony w bocznym, prawym ołtarzu, słynący łaskami obraz Matki Bożej Nieustającej Pomocy. Papież Leon XIII ustanowił w 1898 roku odpust w pierwszą niedzielę po uroczystości Wniebowzięcia Matki Bożej. W roku 2014 ks. bp Wiesław Mering podniósł kościół do rangi sanktuarium Matki Bożej Nieustającej Pomocy.
Rywałd - Sanktuarium Maryjne w Rywałdzie; kościół i klasztor oo. Kapucynów. Miejsce kultu Matki Bożej Rywałdzkiej.
Topolno - Sanktuarium Matki Bożej Uzdrowienia Chorych, kościół pw. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny, tzw. „Częstochowa Północy”. W 1683 r. osiedlili się tutaj Ojcowie Paulini z Częstochowy. W ołtarzu głównym znajduje się czczony wizerunek Matki Bożej. Odpusty mają miejsce w uroczystość Narodzenia Najświętszej Maryi Panny (niedziela po 8 września) i Matki Bożej Uzdrowienia Chorych (2 lipca).
Toruń-Bielany - Sanktuarium Matki Bożej Nieustającej Pomocy, kościół pw. św. Józefa. Przedmiotem kultu jest kopia ikony Matki Bożej Nieustającej Pomocy.
Świecie - Sanktuarium Matki Bożej Częstochowskiej, kościół św. Stanisława i Matki Boskiej Częstochowskiej..
Wąbrzeźno - Sanktuarium Matki Bożej Brzemiennej w Wąbrzeźnie, kościół pw. p.w. Św. Apostołów Szymona i Judy Tadeusza.
Zamarte - Sanktuarium Matki Bożej Szkaplerznej i Klasztor Karmelitów Bosych pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny. Sanktuarium słynęło łaskami już w czasach średniowiecza ściągając licznych pielgrzymów. Kult związany był z figurą Matki Bożej notowaną w dokumentach po raz pierwszy w XVII w. Pielgrzymi przybywają do świątyni w ciągu całego roku. W ołtarzu głównym ozdobionym herbami fundatorów znajduje się XVIII-wieczna replika obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej.

„W Polsce rejestruje się obecnie (stan na 1 września 2018 r.) ponad 760 sanktuariów Kościoła katolickiego - piszą F. i Ł. Mróz (2018). Wśród nich zdecydowanie dominują sanktuaria Najświętszej Maryi Panny (ponad 500 ośrodków; tj. około 70 % ogółu). Pozostałe sanktuaria związane są z kultem Jezusa Chrystusa i Trójcy Świętej (sanktuaria Pańskie – blisko 100 ośrodków) oraz kultem świętych i błogosławionych (ponad 150 sanktuariów). Liczba sanktuariów w przestrzeni sakralnej Polski stale się powiększa – tylko bowiem od początku 2000 roku do 1 września 2018 r., zgodnie z przepisem kanonu 1230 Kodeksu Prawa Kanonicznego, dekretem ordynariuszy miejsca, erygowanych zostało ponad 270 nowych sanktuariów. Największy wzrost ilościowy nowych sanktuariów w XXI w. odnotowano w grupie sanktuariów świętych i błogosławionych. W okresie tym bowiem dekretem ordynariuszy miejsca powstało ponad 70 tego typu sanktuariów”.

Literatura
Mróz F., Mróz Ł., 2018, Sanktuaria i ośrodki kultu św. Jakuba w sieci Camino de Santiago w Polsce, [w:] P. Roszak, F. Mróz, Ł. Mróz (red.), Duchowość i przestrzeń w kontekście Camino de Santiago, Wydawnictwo „Czuwajmy”, Kraków 2018, s. 151–178.
Ks. Niemczewski W., 2017, Szlak sanktuarium Maryjnych diecezji pelplińskiej,
Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Diecezji Pelplińskiej, Pelplin.
Rochowiak J., „Sanktuaria na Kujawach i ziemi dobrzyńskiej” w Muzeum Etnograficznym w Toruniu (opis wystawy) [on line] https://woak.torun.pl/artykul/sanktuaria-na-kujawach-i-ziemi-dobrzynskiej/ (data dostępu: 12.03.2023).
Sanktuaria diecezji [on line] http://diecezja.bydgoszcz.pl/ (data dostępu: 12.03.2023).
Sanktuaria [on line) https://diecezja-torun.pl (data dostępu: 12.03.2023).
Sanktuaria [on line] https://www.diecezja.wloclawek.pl (data dostępu: 12.03.2023).

Fotografia
Rafał G. Nowicki - Sanktuarium Matki Bożej Bolesnej w Chełmnie