Na obszarze Polski wyznaczono szereg tematycznych tras kulturowych związanych z architekturą romańską. Ich łączna długość wynosi łącznie prawie 450 km i obejmuje większość województw. Największym nasyceniem romańskim budownictwem w kraju wyróżnia się region Dolnego Śląska, Wielkopolski oraz Małopolski. Z perspektywy historycznej istotne miejsce w zajmuje także województwo kujawsko-pomorskie (szczególnie jego południowo-wschodnia część) jako obszar kształtowania się państwowość polskiej w okresie wczesnego średniowiecza. Część obiektów fundowanych w tamtym okresie zachowała się do dnia dzisiejszego i należy do najwybitniejszych przykładów romańskiej architektury w Polsce.
Cytując raport Narodowego Instytutu Dziedzictwa dotyczący stanu zabytków nieruchomych w Polsce należy zaznaczyć, że „W rejestrze zabytków figuruje 450 obiektów powstałych do połowy XIII w. (cezurę stanowi umowna granica pomiędzy epoką architektury romańskiej i gotyckiej), co stanowi 0,63% całego zasobu. Pomimo że jest to stosunkowo niewielka część całego rejestru, są to jednocześnie obiekty o unikatowej wartości. Składają się na nią głównie obiekty sakralne: kościoły, kaplice, klasztory, oraz obiekty architektury militarnej: pozostałości zamków i obwarowań. Relikty zabudowy romańskiej stanowią też czasem niedające się jednoznacznie wyodrębnić fragmenty budowli gotyckich (fundamenty, fragmenty murów). Wśród zachowanych zabytków wpisanych do rejestru dominuje budownictwo kamienne, zaś pod koniec XII w. pojawiła się, zwłaszcza na Dolnym Śląsku i w Wielkopolsce, cegła. Najwięcej zabytków z tego okresu znajduje się w województwie dolnośląskim (140 obiektów stanowiących ponad 30% wszystkich obiektów powstałych do połowy XIII w.), zaś ze względu na zakres oddziaływania architektury romańskiej, na północnym wschodzie kraju zabytki tego typu nie występują wcale. Jednocześnie jest to grupa w zasadzie zamknięta, gdyż wszystkie obiekty pochodzące z tego okresu zostały zewidencjonowane, rozpoznane i wpisane do rejestru zabytków, zaś nieliczne wpisy z ostatnich lat wiążą się jedynie z nowymi badaniami naukowymi i odkryciami oraz porządkowaniem rejestru zabytków.” (Raport o stanie zabytków…2017).
Architektura romańska rozwijała się w okresie X-XIII w. Styl ten uformował się w krajach romańskich (prowincje dzisiejszych Włoch, Francji). Bezpośrednio wyłania się on z karolińskiego budownictwa IX w., ale w istocie jest rezultatem długiego, kilkusetletniego procesu, który połączył cechy antycznej bazyliki rzymskiej (pełniącej w starożytnym Rzymie funkcje świeckie), bazyliki wczesnochrześcijańskiej, architektury bizantyjskiej i budownictwa przedromańskiego (np. merowińskiego oraz longobardzkiego). Stylistycznie romanizm definiują następujące atrybuty m.in.: łuk pełny, uskokowe portale, tryforia i biforia (okna trójdzielne i dwudzielne), sklepienie kolebkowe, a później krzyżowe i krzyżowo-żebrowe, grube ściany zdolne unieść ciężar sklepienia i nadające całości charakter obronny, modułowość czyli addycyjność brył (wykorzystanie w kompozycji budowli prostych brył geometrycznych). Plan budynku oparty jest na układzie rytmicznie powtarzanych kwadratów i zamyka się w kształcie krzyża łacińskiego orientowanego wejściem na zachód a absydą z ołtarzem na wschód). Budowle centralne występują rzadziej (np. baptysteria). Oprócz cech uniwersalnych, ponadregionalnych typowych dla całego romanizmu występują również cechy regionalne związane z lokalną tradycją poszczególnych obszarów, państw (Białostocki 2004, Charytonow 1984).
Do wyróżniających elementów dekoracyjnych zalicza się tzw. fryzy arkadowe wieńczące ściany budowli i szczyty wież oraz pionowe wąskie występy w zewnętrznym lico murów prowadzone przez całą wysokość budynku. Rzeźba romańska jest nierozdzielnie związana z architekturą i zdobi m.in. portale (np. tympanony), kapitele kolumn, kolumny. W kontekście architektonicznej rzeźby romańskiej przyjęło się używać terminu „prawo ram”, który wskazuje na tendencje dostosowywania przedstawień rzeźbiarskich do kształtu i wielkości dekorowanego miejsca, co zwykle wpływało na zniekształcenie proporcje przedstawianych postaci. Wśród popularnych motywów dekoracyjnych dominowały płaskie zdobienia w formie wici roślinnych, ornamentów zoomorficznych, plecionkowych, maszkaronowych i in. (Koch 2013).

Szlak romański w województwie kujawsko-pomorskim obejmuje następujące miejscowości:

Chalno, pow. radziejowski
- relikty kościoła z XII w, ufundowanego (wg Długosza) przez Piotra Włostowica w 1124 roku; w Chalnie pierwotnie miał być lokalizowany konwent norbertanek, osadzony ostatecznie w Strzelnie.

Inowrocław, powiat inowrocławski
- kościół Najświętszej Maryi Panny z XII w.; jeden z najstarszych kościołów na Kujawach; wewnątrz przechowywana jest gotycka figura Uśmiechniętej Madonny i Dzieciątka Jezus z końca XIV w.

Kałdus, powiat chełmiński
- relikty bazyliki z XI w.,
- rudymenty wczesnośredniowiecznego grodziska uznawanego dziś za jeden z ważniejszych administracyjno-gospodarczych ośrodków czasów Mieszka I.

Kościelec, pow. inowrocławski
- kościół św. Małgorzaty, XII/XIII w., w II poł. XVI w. do kościoła dobudowano rodową kaplicę Kościeleckich. Kościelec jest rodową miejscowością pochodzenia Kościeleckich herbu Ogończyk (przedstawiciele rodu pełnili m.in. funkcję starostów bydgoskich).

Kościelna Wieś, pow. radziejowski
- kościół św. Wawrzyńca, fragmenty z przełomu XII/XIII w., przebudowany w XVII w.
- przy kościele drewniana dzwonnica z XIX w.,

Kruszwica, pow. inowrocławski
- kolegiata św. św. Piotra i Pawła z lat 1120–1140, przebudowywana w późniejszych okresach, podczas prac konserwatorskich prowadzonych w latach 1954–1956 odtworzono jej pierwotną romańską formę.
- ruiny gotyckiego zamku z 32-metrową basztą (tzw. Mysia Wieża).

Mogilno, powiat mogileński
- kościół w klasztorze benedyktyńskim, I poł. XI w., przebudowywany w XIII w., XV-XVI w., XVIII w., w czasów romańskich pochodzi m.in. prezbiterium z absydą,
- późnogotycki kościół farny św. Jakuba Starszego z XVI w.

Strzelno, pow. mogileński
- kościół Świętej Trójcy i Najświętszej Marii Panny, XII/XIII w. z romańskimi kolumnami z           dekoracją figuralną,
- rotunda św. Prokopa z 1133, pozostałości dawnego konwentu norbertanek.

Włocławek, pow. włocławski
- bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, pierwotnie fundowana w XI w.;
- gotycki kościół św. Witalisa z ok. 1330 r.- najstarszy zachowany obiekt ceglany w mieście,
- późnogotycki kościół św. Jana Chrzciciela z I połowy XVI w., dawna fara miejska.

Literatura
Raport o stanie zachowania zabytków nieruchomych w Polsce. Zabytki wpisane do rejestru zabytków (księgi rejestru A i C) (red.) Małgorzata Rozbicka, Narodowy Instytut Dziedzictwa, Warszawa, 2017.
Białostocki J., 2004, Sztuka cenniejsza niż złoto, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Charytonow E., 1984, Zarys historii architektury, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
Koch W., 2013, Style w architekturze. Arcydzieła budownictwa europejskiego od antyku po czasy współczesne, Świat Książki, Warszawa.

Fotografia:
Kolegiata w Kruszwicy