Szlaki dziedzictwa sakralnego Bydgoszczy i regionu kujawsko-pomorskiego
Pracownia Interpretacji Dziedzictwa

Kujawsko-pomorski szlak drewnianej architektury sakralnej (szlak wirtualny)


Wiele z tych obiektów objęto ekspozycją szlaków kulturowych (np. szlak Drewniane Skarby Mazowsza obejmujący 67 obiektów sakralnych). Rejestr zabytków woj. kujawsko-pomorskiego notuje ponad 140 zabytków architektury drewnianej, głównie kościoły, które w największej liczbie znajdują się w powiatach: aleksandrowskim, włocławski, świeckim, lipnowskim, mogileńskim. Większość z nich wzniesiono w oparciu o konstrukcję zrębową, nierzadko oszalowaną (poziome belki ścian łączone są w narożach na tzw. zamki węgłowe - np. kościół w Siedlimowie). Spotyka się także obiekty zbudowane w konstrukcji sumikowo-łątkowej (poziome deski ścian wpuszcza się w pionowe słupy stanowiące swoisty szkielet budowli - np. kościół w Ryszewku). Występują tu również obiekty reprezentujące technikę mieszaną: murowaną i drewnianą (tzw. słupowo-ryglową, stawiane na drewnianej konstrukcji szkieletowej wypełnionej cegłą - np. kościół w Pędzewie). Dominują przede wszystkim układy dwudzielne (prezbiterium i nawa na planie prostokąta), wywodzące się z XV-wiecznej architektury murowanej. W kościołach XVIII w. widoczne są też formalne rozwiązania barokowe (trójnawowy podział wnętrza z przedsionkami i emporą). Nad wnętrzami górują przeważnie stropy płaskie (np. kościół w Łowiczku) lub imitujące sklepienie kolebkowe, łukowate (np. kościół w Zakrzewie). Niejednokrotnie integralnym elementem kompleksów sakralnych są wolnostojące lub zespolone z bryłą świątyni dzwonnice, wymagające od budowniczych i cieśli szczególnego kunsztu budowlanego i uwzględnienia przy planowaniu konstrukcji wieży drgań wywoływanych przez dzwony.
Często bezcennym elementem tych świątyń są dekoracje wnętrz: dzieła rzemiosła artystycznego, malarstwa i rzeźby. Do szczególnie wyróżniających pod tym względem należą m.in. kompozycje malarskie z XVIII w. wykonane przez Jana Petriego z Torunia w kościele w Pieraniu, również osiemnastowieczne polichromie w Gąsawie czy unikalne wizerunki świętych w Szembruku. Nadmienić należy wspaniałe dzieła snycerskie w postaci misternie dekorowanych ołtarzy m.in. w Modzerowie, Niestronnie, Radoszkach.
W województwie kujawsko-pomorskim nie ma tzw. rzeczywistych szlaków łączących przykłady drewnianej architektury sakralnej (próbę wytyczenia trasy pn. „Szlak Architektury Drewnianej”) podjęło Stowarzyszenie Gmin Ziemi Dobrzyńskiej) (Krupa E., (red.) 2019). Z pewnością nie sprzyja temu lokalizacja poszczególnych obiektów i spore odległości pomiędzy nimi. Autorzy przewodnika „Szlakiem architektury drewnianej. Świątynie” (Krupa E. (red.), 2019) jako przyczynę tego stanu uznają także brak wyraźnych powiązań stylistycznych. Wspólnym mianownikiem dla tej grupy obiektów jest oczywiście rodzaj budulca i przede wszystkim ten fakt stanowi o ich odrębności, sprawiając, że wytyczanie tzw. szlaków wirtualnych funkcjonujących w wydaniu cyfrowym (Internet) lub publikacyjnym (przewodniki i opracowania drukowane) staje się interesującą i efektywną propozycją edukacyjną, promującą jednocześnie to unikalne dziedzictwo. Poniżej przedstawiono 64 świątynie w woj. kujawsko-pomorskim wzniesione w technice drewnianej, które uwzględniono w propozycji takiego właśnie szlaku wirtualnego (na podstawie: Krupa 2019):

Brzozie - kościół parafialny pw. Wszystkich Świętych - powstał w XIX w. na miejscu XVI-wiecznej świątyni,
Brzyskorzystew - kościół parafialny pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej; powstał w XIX w. na miejscu XVI-wiecznej świątyni,
Bydgoszcz-Stare Miasto - cerkiew prawosławna pw. św. Mikołaja; w adaptowanym budynku magazynowym z pocz. XIX w.,
Bydgoszcz-Ludwikowo - kaplica cmentarna; 1929 r.,
Chrostkowo (pow. Lipnowski) - kościół parafialny pw. św. Barbary,
Ciechocinek - cerkiew pw. św. Michała Archanioła; pocz. XX w.,
Czamaninek - kaplica pw. św. Hieronima; XVIII w.,
Czarne - kościół parafialny pw. Michała Archanioła; koniec XVIII w.,
Dąbie Kujawskie - kościół parafialny pw. Świętej Trójcy; koniec XVIII w.,
Dulsk - kościół parafialny pw. Najświętszej Maryi Panny; XVIII w.,
Duża Cerkwica - kościół filialny pw. św. Wojciecha; pocz. XIX w.,
Gąsawa - kościół parafialny pw. św. Mikołaja; XVII w.,
Górale - kościół parafialny pw. św. Marcina Biskupa; XVIII w.,
Grążawy - kościół pw. św. Marcina Biskupa; XVIII w.,
Grochowalsk - kościół parafialny pw. Podwyższenia Krzyża Świętego; XVIII w.,
Jarantowice - kościół filialny pw. św. Maksymiliana Kolbe; koniec XVIII w.,
Jastrzębie - kościół parafialny pw. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny i bł. Ks. Stefana Wincentego Frelichowskiego; pocz. XIX w.,
Józefowo-Pustynia - kaplica pw. św. Floriana; XVII w.,
Kleszczyn-Studzianka - kaplica pw. Matki Bożej Studziannej; XVIII w.,
Kłóbka (skansen) - kościół pw. Matki Boskiej Częstochowskiej z Brzęźna; poł. XVIII w.,
Kokocko - kościół filialny pw. Niepokalanego Serca Najświętszej Maryi Panny; poł. XIX w.
Kościeszki - kościół parafialny pw. św. Anny; poł. XVIII w.,
Kozielec - kościół filialny pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny; pocz. XX w.,
Krzywosądz - kościół parafialny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny; poł XIX w.
Księte - kościół filialny pw. Najświętszej Maryi Panny; XIX w.,
Liszkowo - kościół parafialny pw. św. Anny; pocz. XVIII w.,
Łowiczek - kościół parafialny pw. Podwyższenia Krzyża Świętego; pocz. XVIII w.,
Mała Nieszawka - kościół parafialny pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa; koniec XIX w.,
Młyniec Drugi - kościół filialny pw. św. Ignacego Loyoli; poł. XVIII w.,
Modzerowo - kościół parafialny pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika; koniec XVI w.,
Nakonowo-Diabełek – kościół filialny pw. św. Marka Ewagelisty; poł. XVIII w.,
Niestronno - kościół parafialny św. Michała Archanioła; XVIII w.,
Orle - kościół parafialny pw. św. Doroty; XVIII w.,
Ostrowite - kościół parafialny pw. św. Mateusza Apostoła; II poł. XVIII w.,
Parchanie - kościół parafialny pw. św. Wojciecha; poł. XIX w.,
Parlin - kościół parafialny pw. św. Wawrzyńca; XVII w.,
Pędzewo - kościół filialny pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa; poł. XIX w.,
Pieranie - kościół parafialny pw. św. Mikołaja, Sanktuarium Matki Bożej Łaskawej; XVIII w.,
Przypust - kościół filialny pw. św. Stanisława Biskupa Męczennika i św. Marii Magdaleny; II poł. XVII w.,
Radoszki - kościół parafialny pw. Świętych Wawrzyńca i Mikołaja; XVIII w.,
Rypin - kaplica pw. św. Barbary; XVII w.,
Ryszewko - kościół parafialny św. Marii Magdaleny; pocz. XVIII w.,
Seroczki - kaplica pw. św. Jana Ewangelisty; koniec XVIII w.,
Sędzin - kościół parafialny pw. św. Mateusza Apostoła; poł. XVIII w.,
Siedlimowo - kościół parafialny pw. św. Michała Archanioła, XVIII w.,
Skórki - kościół parafialny pw. św. Katarzyny; XIX/XX w.,
Straszewo - kościół parafialny pw. św. Marcina Biskupa; XVIII w.,
Strzelce (pw. mogileński) - kościół parafialny pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny; I poł. XVII w.,
Sukowy-Rechta - kościół parafialny pw. św. Barbary i Najświętszej Maryi Panny Matki Kościoła; XVIII w.,
Sypniewo - kościół parafialny pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej; XVIII w.,
Szembruk - kościół parafialny pw. Bartłomieja Apostoła; pocz. XVIII w.,
Szubin - kościół parafialny pw. św. Małgorzaty; poł. XVIII w.,
Ślesin - kościół parafialny pw. św. Mikołaja; XVIII w.,
Świątkowo - kościół parafialny pw. Świętej Trójcy; XVIII w.,
Święte - kościół parafialny pw. św. Barbary; pocz. XVIII w.,
Toruń-Barbarka - kaplica św. Barbary; poł. XIX w.,
Toruń-Chełmińskie Przedmieście - kościół polskokatolicki Narodzenia Najświętszej Maryi Panny; koniec XIX w.,
Toruń-Mokre - cerkiew prawosławna pw. św. Mikołaja; koniec XIX w.,
Wielgie - kościół parafialny pw. św. Wawrzyńca; XVIII w.,
Wielowicz - kościół pw. św. Jakuba Apostoła Starszego; poł. XVIII w.,
Włóki - kościół filialny pw. św. Marii Magdaleny; koniec XVII w.,
Wylatowo - kościół parafialny pw. śś. Apostołów Piotra i Pawła; poł. XVIII w.,
Zakrzewo - kościół parafialny pw. św. Józefa; poł. XVIII w.,
Żołędowo - kościół parafialny pw. Podwyższenia Krzyża Świętego; pocz. XVIII w.

Literatura
Krupa E., (red) 2019, Szlakiem architektury drewnianej. Świątynie, Kujawsko-Pomorskie Centrum Kultury, Bydgoszcz
Centrum architektury drewnianej [on line] www.nid.pl (data dostępu: 20.03.2023).

Fotografia
Rafał G. Nowicki - Drewniany (konstrukcja zrębowa) kościół św.Małgorzaty w Szubinie (1748 r.),ufundowany przez kasztelanową poznańską Weronikę Mycielską

 

(c) Pracownia Interpretacji Dziedzictwa. 2023