Społeczność żydowska pojawiła się w Fordonie prawdopodobnie już w średniowieczu zwłaszcza, że nie obowiązywał tutaj królewski zakaz osiedlania się Żydów. Najstarsze wzmianki wskazują, że pod koniec XVI w. Żydzi posiadali domy przy kościele parafialnym na fordońskim rynku i żyli zgodnie ze społecznością katolików. Chrześcijanie liczebnie dominowali w mieście aż do XVII w. ale wiek później populacja Żydów zaczęła przeważać. Pod koniec XVIII w. liczba mieszkańców Fordonu wynosiła 861 osób, w tym 528 osób było Żydami. W 1812 roku wśród 1757 mieszkańców odnotowano 1097 Żydów. Bożnice stawiane na potrzeby religijne tak dużej zbiorowości wzmiankowane są w źródłach już XVII i XVIII w., choć - jak wskazuje A. Jankowski (2011) - wzmianki te są lakoniczne i rozproszone. Autor ten (2011) przywołuje wybrane zapisy z różnych dokumentów świadczące o stosunkowo wczesnym istnieniu synagogi w mieście np.: „Księga wójtowska i ławnicza odnotowuje pod rokiem 1726 zakup «16 łokci gruntu miejskiego za bóżnicą na budowę domeczku», zaś Księga landwójtowska i ławnicza z lat 1720-1734 wskazuje na dom Żyda Lachmana położony przy bóżnicy. (…) wyjątkową wagę ma zapis z 1660 r., dokumentujący sprzedaż pustego placu po spalonej przez Szwedów synagodze: «w Rynku tak długo y szeroko iako insze placzo idą nad Rzekę ku Wiśle». Z opisu tego wynika, że bóżnica znajdowała się w rynku, przy jego południowej pierzei, a więc w zupełnie innym miejscu niż dziś.” Ciekawy jest też zapis z Księgi burmistrzowskiej z 1666 r.: „W niedzielę wtórą po wielkinocy około zachodu słońca” (fordoński mieszczanin Jan Tarkowski zgromadzonych w bóżnicy  Żydów - przyp. A. Jankowski) „szablą pobieł y księgi ich pociskał na ziemię y podeptał nogami.” (Jankowski 2011). W Księdze burmistrzowskiej zachował się także zapis z 1761 roku opisujący zatarg gminy żydowskiej z władzami municypalnymi dotyczący bezprawnego zajęcia przez Żydów gruntów miejskich pod budowę nowej bożnicy (Jankowski 2011).
Obecna synagoga pochodzi zapewne z poł. XIX w. Zastąpiła ona wcześniejszą, która spłonęła w pożarze miasta ok. 1825 r. Jej wnętrze mogło pomieścić ponad 750 osób (500 mężczyzn i 250 kobiet). Aron ha-kodesz (ozdobną szafę ołtarzową) wykonał Samuel Goldbaum. Nie zachowało się wiele informacji o fundatorach bożnicy. W księdze pamiątkowej z 1870 r. wymienia się nazwiska Icchacka ben Mordechaja Schmula i Jeschajuhu ben Jehudę oraz Chaima ben Schabsi (Jankowski 2011).
Dokładny i szczegółowy opis ostatniej fordońskiej bożnicy oraz okoliczności jej powstawania daje A. Jankowski w swoim interesującym studium historiograficznym (2011). Dość powiedzieć, że forma elewacji obiektu przejęła stylistykę tzw. drugiego klasycyzmu, w którym ścisłe kanony architektury klasycznej podlegały dowolnej reinterpretacji. Powielano zatem wzorniki upowszechniające motywy architektury palladiańskiej uznawanej za optymalną dla budowli publicznych. Nie bez powodu budowniczowie fordońskiej synagogi odwołali się zatem do owej klasycznej tradycji, zwłaszcza do stylistyki kolumny „toskańskiej”, która kojarząc się z biblijną przeszłością uchodziła za najbardziej adekwatną dla fasad synagog (Jankowski 2011).  
Bożnicę uznawano za najbardziej reprezentacyjny obiekt w mieście, Wyróżniający się pięknem i harmonią zachwycał obserwatorów jeszcze na początku XX w. Dziś jego forma będąc wypadkową wielu powojennych modyfikacji i prób przystosowania obiektu do nowych funkcji w bardzo ograniczonym zakresie odzwierciedla obraz dawnej świetności obiektu.

Literatura
Jankowski A., 2011, Zabytkowa Bóżnica Murowana w Bydgoszczy-Fordonie w Świetle Najnowszych Badań, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki No 2/2011, s. 48-62.

Fotografia
R. G.Nowicki - Synagoga w Fordonie