Pierwsza synagoga bydgoska powstała w 1834 roku, co świadczy o ukształtowanej już gminie żydowskiej, do której włączono oprócz mieszkańców Bydgoszczy także Żydów z Górzyskowa,
Szwederowa, Białych Błot, Rupienicy, Bocianowa, Okola, Wierzchucina Szlacheckiego, Grodztwa i Łabiszyna (Archiwum… 2015). Z biegiem czasu synagoga ta okazała się niewystarczająca dla zaspokojenia potrzeb rosnącej populacji żydowskiej w mieście. Zamysł wybudowania nowej dużej synagogi powstał w środowisku Żydów bydgoskich w latach 60. XIX w. W 1867 roku gmina żydowska zakupiła na ten cel parcelę w centrum miasta na granicy dzielnicy żydowskiej (u zbiegu dzisiejszych ulic Jana Kazimierza i Wałów Jagiellońskich). Projekt obiektu opracował gdański inspektor budowlany Alfred Muttray, którego w dużej mierze inspirowały wzorniki  szkockiego architekta Jamesa Fergusona. Monumentalna forma bożnicy nawiązywała do popularnych w owym czasie trendów orientalnych (mauretańskich) z elementami neoromańskimi i klasycystycznymi. Prace budowlane trwały w latach 1882 - 1884 r., a pierwsze nabożeństwo odbyło się 9 września 1884 r. Niemniej przez kolejnych kilkanaście lat wciąż trwały prace uzupełniające wyposażenie wnętrza bożnicy (Kawski 2009).
Historyk kultury żydowskiej w Bydgoszczy, T. Kawski (2009) opisuje formę obiektu w następujący sposób: „Synagogę wzniesiono na planie prostokąta. Jednonawową budowlę zwieńczały trzy kopuły. Dominująca, na wysokim bębnie, znajdowała się nad kwadratową salą główną modlitw przeznaczoną dla mężczyzn. Kopułę ze świetlikami wspierało osiem ryzalitowych filarów. Pozostałe kopuły, także na bębnach, były mniejsze i zostały ulokowane w narożach budynku od strony zachodniej. Między nimi mieściła się flankowana fasada z kwadratowymi wieżami, wysokością równymi korpusowi. Najniżej znajdowało się łukowato zakończone wejście dla mężczyzn (dzisiaj od ul. Jana Kazimierza 7) wsparte dwiema kolumnami i dwiema półkolumnami. Do wejścia prowadziły wydatne schody. Nad nim znajdowały się dwa piętra szeregowo zakończonych łukowatych okien. Stronę wschodnią, mieszczącą aron ha kodesz, zwieńczał typowy dla budownictwa romańskiego absydalny aneks z niewielką, płaską, bazylikową kopułą zaopatrzoną w okrągłe świetliki. Aneks posiadał cztery łukowato zakończone okna. Bocznym i wejściami, od strony południowej, kobiety wchodziły do przedsionka, skąd schodami udawały się na galerię, która mogła pomieścić około 400 osób. W Sali głównej, męskiej, znajdowały się 482 miejsca siedzące. Od strony północnej elewacja miała monumentalne trzy półokrągłe okna, w sąsiedztwie których znajdowały się, z prawa i lewa, pojedyncze, znacznie mniejsze.” Synagoga swoje sakralne funkcje pełniła do wybuchu II wojny światowej we wrześniu 1939 roku, kiedy to synagogę zamknięto. 14 września tego roku niemieccy okupanci zdecydowali o jej rozbiórce. Prace rozbiórkowe, które prowadziła firma Herberta Matthesa zakończono wiosną 1940 roku, natomiast prace porządkowe terenu przeciągnęły się do jesieni tego roku. Wojna lat 1939-1945, która przyniosła zagładę Żydów w Polsce, nie oszczędziła również społeczności żydowskiej w Bydgoszczy. Materialne ślady jej obecności w mieście uległy zniszczeniu lub zatarciu. Przestały istnieć żydowskie cmentarze, synagoga, szkoły, budynki gminne. W Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy znajduje się szereg judaików, choć prawdopodobnie nie są to zabytki rodzime. Skromny zbiór druków jest w posiadaniu Muzeum Oświaty Ziemi Bydgoskiej. Ciekawa kolekcja książek, rękopisów i materiałów stanowiących spuściznę I. Herzberga (historyka, nauczyciela, pisarza) przechowuje Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Bydgoszczy. Cenny zbiór dokumentów znajduje się także w zbiorach Archiwum Państwowego w Bydgoszczy, które posiada część materiałów Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Bydgoszczy oraz w archiwach w Warszawie, Moskwie, Berlinie i Jerozolimie (Kawski 2009).

Literatura
Kawski T., 2009, Bydgoscy żydzi i ich kultura, [w:] Bydgoszcz: miasto wielu kultur i narodowości, [red] Katarzyny Grysińskiej, Włodzimierza Jastrzębskiego, Alberta S. Kotowskiego, UKW, s. 216-231.
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego im. E. Ringelbluma, Gmina Żydowska w Bydgoszczy, opracowanie: Magdalena Siek, Warszawa 2015 [on line] https://www.jhi.pl/storage/file/core_files/2020/10/28/83be1ae744d2c3e6b176d2a7dd5f369c/Bydgoszcz_104.pdf (data dostępu: 10.06.2023).

Fotografia (źródło)
www.bydgoszcz.ap.gov