R. Kabaciński (1998) w swoim opracowaniu historii wspólnot religijnych w staropolskiej Bydgoszczy, powołując się na spisy wizytacji kościoła św. Krzyża z końca XVII w. opisuje ówczesną specyfikę funkcjonowania tego rodzaju instytucji i wskazuje, że : „Szpital liczył 28 ubogich, z których niektórzy płacili do kasy szpitalnej 1 zł. Nie mieli oni wspólnego stołu i kuchni, sami przygotowywali sobie posiłki. infirmerii nie było, chorych przewożono do miejskiej sali chorych. Chleb wyrabiano w szpitalu ze zboża otrzymywanego z jałmużny. Ubodzy żebrali z koszami w niedziele i piątki w mieście i przed miastem. Nie dawano im piwa z browaru. Całą jałmużnę rozdzielał senior, starzec. Porcje mięsa rozdysponowywane były przez kuratorów. Kapelanowi przysługiwała podwójna porcja. Jałmużnę ze skarbonki co miesiąc dzielili kuratorzy bez udziału kapelana. Przysługiwała ona tylko biednym oraz tym, którzy sami nie mogli jej odebrać, czyli niebędącym w stanie się poruszać. Kłócący się i spierający nie mieli głosu, byli bowiem wyłączeni z obdarowania przez kuratorów. Wielu z nich otrzymywało jednak jałmużnę, gdyż kuratorzy nie zawsze byli obecni przy jej rozdziale. Ksenodochium (inaczej hospicjum chrześcijańskie, zwłaszcza we wczesnych wiekach chrześcijaństwa - przyp. R.G.N.) posiadało dwóch kuratorów w osobach przedmieszczan, Stanisława Diabelca i Gabriela Kryska, ustanowionych dawniej przez fundatora. Oni gospodarowali czynszem rocznym wynoszącym 120 florenów od sumy 2000 florenów, który odbierali do rąk własnych. Wizytacja z 1596 r. nadmienia dalej o ich niekompetencji, bowiem przez dwa lata po śmierci Kołudzkiego nie prowadzili rejestru rozchodów. Osobą odpowiedzialną za powoływanie na stanowisko kuratora szpitala był wtenczas proboszcz. Wynagrodzenie kapelana, jakie mógł otrzymać, wynosiło 40 florenów, ze środków 120 florenów szpitalnego funduszu. Otrzymywał je pod warunkiem, że nie brał pieniędzy za pogrzeby i jałmużny od ubogich za służbę przy ołtarzu. Wtenczas przeciw takiemu postępowaniu protestowali biedni, gdyż kapelan brał 20 zł wynagrodzenia, a proboszcz drugie 20 zł. Kapelan zawłaszczał jałmużnę od ubogich, którą dzielił na dwie części, by jedną wziąć sobie, a z drugiej opłacał sługę. Z pozostałych 80 zł woźnica brał na utrzymanie dwóch koni, których używał do obsługi szpitala. Naprawiał też z nich dom ubogich i kaplicę, swoje mieszkanie i dom prepozyta, dostarczał wino, kadzidło, wosk oraz płacił za pranie. Kuratorzy kupowali mięso wieprzowe, tłuszcz i mięso wołowe na święta uroczyste. Ubodzy wyznawali grzechy, modlili się trzy razy dziennie i przyjmowali komunię raz w miesiącu. Ordynacja szpitalna nie była jednak im czytana od dłuższego czasu. Litanie odmawiali dwa razy w tygodniu”.
R. Michna (2010) zauważa, że w skali całego kraju pierwsze hospicja działające pod opieką kościoła pojawiły się w XII w. Natomiast w samej Bydgoszczy hospicjum takie utworzono dopiero w XV w. - 102 lata po lokacji miasta w 1346 r., a zatem stosunkowo późno. Był to szpital św. Ducha zlokalizowany na przedmieściu gdańskim, którego miejsce wiąże się z późniejszą działalnością klasztoru bernardynek (współcześnie błędnie nazywanych klaryskami). Natomiast działalność omawianego w tym rozdziale szpitala św. Krzyża odnosi się do czasów jeszcze późniejszych tj. do XVI w. W tym okresie oprócz wyżej wspomnianych, w mieście działał jeszcze jeden, trzeci szpital - szpital św. Stanisława na przedmieściu kujawskim, założony opodal klasztoru bernardynów i kościoła św. Idziego (Michna 2010).

Literatura
Michna R., 2010, Nie tylko u św. Ducha - bydgoskie szpitale z XVI-wieczną metryką, Kronika bydgoska XXXII, TMMB, s. 75-109.
Derenda J., (red.) 2006, Piękna stara Bydgoszcz, t.1. z serii: Bydgoszcz – miasto na Kujawach, TMMB, Bydgoszcz.
Kabaciński R., 1997, Parafia, wspólnoty zakonne i kaplice od przełomu XII i XIII w. do 1771 r., [w:] Kościół katolicki w Bydgoszczy, kalendarium, red. J. Kutta, Bydgoszcz, .s. 68-69.

Fotografia
Rafał G. Nowicki - orientacyjna lokalizacja kościoła św. Krzyża przed Bramą Poznańską (na Przedmieściu Chwytowskim, obecnie ul. Poznańska 12-14)