Rozwój miast i wzrost zamożności ich mieszkańców sprzyjał powstawaniu warsztatów specjalizujących się w dziedzinach artystycznych, w tym także w witrażownictwie. Konkurencja i wysokie wymagania jakościowe stawiane przez zamawiających skutkowały wysokim poziomem przemysłu szklarskiego. Jednym z głównych i silnie rozwijających się ośrodków miejskich w regionie był Toruń.  Cech szklarski w Toruniu powstał w XIV w., a księgi ławnicze miasta z tego okresu zawierają imiona działających tam szklarzy: Niclos (1388 r), Gunter (1393 r.), Sigmund (1409), Petir (1411 r.), mistrz Mikołaj (XV w.), który wykonał oszklenie okien fary w Brześciu Kujawskim (Frycz J., Kwiatkowski E. 1977). Warto dodać, że najstarsze figuralne przeszklenia witrażowe w Toruniu, pochodzą z lat 1330 – 1340 i znajdują się
w kościele Dominikanów. Są wcześniejsze od zabytków toruńskiego malarstwa ściennego i tablicowego (Utzig 2018).
Jakkolwiek w Polsce sztuka witrażu przeżywała okres rozkwitu w okresie wczesnego i dojrzałego gotyku, to późny gotyk, a potem renesans zaznaczyły się wyhamowaniem rozwoju witrażownictwa, poświęcając więcej uwagi sakralnej rzeźbie oraz malarstwu ściennemu i tablicowemu (Frycz J., Kwiatkowski E. 1977). Sztukę witrażu na nowo odkryje dopiero wiek XIX.
Największy zbiór barwnych przeszkleń z toruńskich kościołów znajduje się w Muzeum Okręgowym w Toruniu. Są to przede wszystkim relikty witraży z kościoła dominikanów św. Mikołaja i z mariackiego kościoła franciszkanów. Uzupełniają je przykłady witraży z chełmskiej fary. Zbiór ten stanowi pozostałość po grupie witraży wymontowanych w XIX w. z ww. kościołów i przewiezionych do Malborka, gdzie umieszczono je w oknach zamkowej kaplicy. Po II wojnie światowej przywrócono je Toruniowi, lecz zdekompletowane i zniszczone. Konserwację przeprowadzono pod kierunkiem Edwarda Kwiatkowskiego w toruńskiej Pracowni Konserwacji Zabytków, a następnie przekazano do muzeum. Interesujący jest fakt, że forma witraży z kościoła NMP w Toruniu oraz witraży chełmskich wskazuje na wyraźną korelację z polichromią ścian pomieszczeń na zamku Karlstein w Czechach, zwłaszcza w odniesieniu do prac mistrza Teodoryka, który wykonał tam szereg prac w latach 1357-1365, zdecydowanie nawiązując do ówcześnie nowych trendów realistycznych. Jest więc prawdopodobne, że wspomniane witraże toruńskie i chełmskie projektował jego uczeń.
Przykładem zachowania oryginalnych przeszkleń w naturalnej przestrzeni świątyni jest zestaw 23 płyt witrażowych w katedrze we Włocławku. Kamień węgielny pod katedrę położono w 1340 r. W 1350 zakończono wznoszenie prezbiterium, a zatem w tym czasie zapewne zamówiono także witraże. Warto dodać, że zdaniem historyków sztuki witraże z katedry włocławskiej charakteryzują się późnoromańską stylistyką (m.in. późnoromańskie ornamenty, geometryczne tła, okrągłe medaliony), przez co wykazują analogie z formą przeszkleń kościoła mariackiego w Krakowie, które kojarzone są z wpływami warsztatów z południowo-wschodnich Niemiec (Frycz J., Kwiatkowski E. 1977). Chociaż trudno tu o kategoryczne rozstrzygnięcia, w literaturze próbuje się też wykazać formalne zbieżności włocławskich witraży z austriacko-niemieckim iluminatorstwem (Utzig 2018).

Literatura
Frycz J., Kwiatkowski E., 1977, Średniowieczne witraże warsztatów toruńskich, Acta Universitatis Nicolai Copernici, Zabytkoznawstwo i konserwatorstwo VI, Nauki humanistyczno-społeczne – zeszyt 77.
Utzig J., 2018, Czternastowieczne witraże w katedrze we Włocławku i ich relacje z malarstwem książkowym, Stare i nowe dziedzictwo Torunia, Bydgoszczy i regionu, Studia i materiały z dziedzictwa kulturowego Torunia i regionu,  t. 2, Toruń 2018 [on line] http://dx.doi.org/10.12775/SiMDzKTiR_T2.2018.011 (data dostępu: 12.03.2023).

Fotografia
Rafał G. Nowicki - Fragment witraża z bydgoskiej fary