„Siła bernardynów – pisze M.I. Rusecki - od początku tkwiła przede wszystkim w ich ogromnym radykalizmie życia zakonnego, co następnie odegrało istotną rolę w ich poczynaniach duszpasterskich. Inaczej mówiąc, zakonnicy najpierw sami starali się o doskonałość swoją wiarę chrześcijańską, a następnie poprzez pracę duszpasterską troszczyli się o zbawienie wiernych (…) Od początku swojej działalności bernardyńscy zakonnicy starali się być jak najbliżej społeczeństwa i jego problemów. Wśród licznych zakonów działających na terenie historycznej Polski, żaden tak mocno nie wrósł w dzieje Ojczyzny jak bernardyni, których określano mianem polskiego zakonu. Ich działalność to przede wszystkim: odprawianie mszy świętej, udzielanie innych sakramentów świętych oraz głoszenie słowa Bożego. Jednakże powstawanie ich konwentów na przedmieściach, wśród najbiedniejszej ludności o różnorodnym”.(Rusecki 2002/2003). Kulturalny potencjał zakonu był niewątpliwie wzmacniany poprzez duży udział wśród zakonników ludzi wykształconych jak np. Władysław z Gielniowa, Bartłomiej z Bydgoszczy.
W Bydgoszczy bernardyni zostali osadzeni w 1480 roku. Decyzję o tym podjął król Kazimierz Jagiellończyk, który w latach 1457-1466 wielokrotnie przebywał w Bydgoszczy w związku z trwającą wojną trzynastoletnią. Pierwszych zakonników osiedlono nieopodal nieistniejącego już dziś kościoła św. Idziego. Król Kazimierz Jagiellończyk nadał zakonnikom pod budowę klasztoru teren ogrodów zamkowych zwany Obora (pomiędzy brzegiem Brdy a dzisiejszymi ulicami Toruńską i Bernardyńską). W 1485 roku powstały tu pierwsze zabudowania klasztorne: kościół pw. Matki Boskiej, św. Hieronima i św. Franciszka (prawdopodobnie był murowany)  oraz zabudowania dla mnichów drewniane lub jak pisze Kantak K. – „w pruski mur zbudowane” (Kantak, 1933).  
W klasztorze pracowało wiele wykształconych zakonników, niektórzy byli absolwentami Akademii Krakowskiej, np. Paweł z Wągrówca. Jak zauważa Kantak K., (1933) bernardyni utworzyli jeden z najsilniejszych ośrodków intelektualnych w Bydgoszczy. Już w 1488 roku w klasztorze zapoczątkowano kompletowanie księgozbioru, który w następnych latach wciąż wzbogacano nowymi nabytkami. Pierwsze wyraźne oznaki intelektualnej działalności bernardynów bydgoskich pojawiły się u progu XVI w. za sprawą Bartłomieja z Bydgoszczy, autora rękopisu zawierającego spisy ustaw zakonnych i papieskich bull, Stanowi on dziś świadectwo początkowych lat historii bernardynów w Polsce (Kantak 1933). Na rok 1533 datowane jest reprezentatywne dzieło Bartłomieja: słownik-polsko łaciński, który „wywołał u współczesnych podziw i zazdrość” (Kantak 1933). Równocześnie z imieniem Bartłomieja w ówczesnych źródłach występuje Teofil z Bydgoszczy - autor obszernego zbioru tekstów obejmujących m.in. spisy przedmiotów klasztornych, spisy dostojników kościelnych, spisy wezwań konwentów a także inne teksty np. receptury na wykonanie inkaustu, uwagi o bractwach, kazania (Kantak 1933). Źródła mówią także o związanych z bydgoskim klasztorem wybitnych kaznodziejach. Wspomina się np.: o Bernardynie z Łysic, Bernardynie z Szamotuł, Antonim z Głogowa, Jakubie ze Śremu i in.
Praca zakonników koncentrowała się głównie na działalności kaznodziejskiej, duszpasterskiej oraz charytatywnej, świadczącej o silnym społecznym zaangażowaniu zakonu (Rusecki 2002/2003, Zyglewski 2000). Zakonnicy zakładali szkoły elementarne, bursy i konwikty służące pracy edukacyjnej wśród ubogiej młodzieży. Działania te wzmogły się zwłaszcza w okresie zaborów, dając wyraz obywatelskiej i patriotycznej postawie bernardynów. Zakładano wówczas szkoły średnie, powstawały wyższe seminaria. Ten charyzmat zakonu promieniował również na obszarze miasta Bydgoszczy. Wskazać tu należy m.in. studium filozofii bydgoskich bernardynów, które działało w latach 1530-1725 (Guldon Z., Kabacinski R., 1975). W klasztorze działały organizacje brackie (bractwa religijne) służące pobudzaniu życia religijnego oraz integracji lokalnej społeczności. Należały do nich m.in.: trzeci zakon św. Franciszka, Bractwo św. Anny, Bractwo św. Antoniego.
Z czasów potopu szwedzkiego pochodzą wzmianki o oddawanej w bydgoskim klasztorze bernardyńskim czci św. Antoniemu. Nie ocalał  wprawdzie pierwotny ołtarz świętego z klasztoru bernerdynów, natomiast przetrwał kolejny, przeniesiony w XIX w. do kościoła farnego wraz z obrazem św. Antoniego z XVI w. (Zyglewski 2013). Jak wskazuje Zyglewski Z. (2013) ołtarze św. Antoniego istniały także w innych bydgoskich kościołach np. w klasztorze reguły św. Klary czy w najstarszym bydgoskim kościele św. Idziego.
W 1545 r. konwent bernardynów wraz z kościołem spłonął trafiony piorunem, zatem następne lata poświecono jego odbudowie. Nowy klasztor ukończono już z cegły w stylu gotyckim w roku 1557. Kościół otrzymał wezwanie śś. Hieronima i Franciszka oraz Świętej Trójcy. Po jego ukończeniu jeszcze wiele lat pracowano nad jego wystrojem. Główny ołtarz poświęcony m.in. Świętej Trójcy wystawiono dopiero w 1605 r. Trzy lata później mieszczanie ufundowali drugi ołtarz św. Rocha, natomiast kolejne np. św. Antoniego w połowie XVII w. Donacje dobrodziejów klasztoru umożliwiły także budowę organów. Zabudowania klasztoru układały się na kształt litery „U”, mieszcząc cele zakonników, bibliotekę, pomieszczenia gospodarcze. Z czasem nad parterowym budynkiem klasztoru powstało piętro przeznaczone dla wspomnianego powyżej studium filozoficznego. Zatroszczono się także o utworzenie pomieszczenia dla chorych tzw. infimerię. Teren ogrodu otoczono murem. W II połowie XVIII w. konwent przeszedł gruntowny remont. Z całego zespołu zabudowań do chwili obecnej zachował się jedynie gotycki kościół konwentu oraz jeden z głównych budynków klasztornych, od 1970 r. w użytkowaniu Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego w Bydgoszczy.

Literatura
Guldon Z., Kabaciński R., 1975, Szkice z dziejów dawnej Bydgoszczy XVI-XVIII w., Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, Bydgoszcz.
Iłowski Z., 2001, Genius loci bydgoskich bernardynów, Kalendarz Bydgoski, Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy, Bydgoszcz.
Kantak K., 1933, Z przeszłości bernardynów bydgoskich. [w.] Przegląd Bydgoski Rocznik 1 R.1933 z.2.
Rusecki M.I., 2002/2003., Z dziejów ojców bernardynów w Polsce 1453 – 2003, Łódzkie Studia Teologiczne 1112, 189-224.
Zyglewski Z., 2000, Stan badań nad dziejami klasztorów kujawskich i ich kasat [w:] Historiograficzna prognoza 2000 : stan i potrzeby badań nad dziejami regionów kujawsko-pomorskiego i sąsiednich/pod red. Maksymiliana Grzegorza, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, s. 109-152
Zyglewski Z., 2013, Z dziejów kultu św. Antoniego z Padwy w Bydgoszczy przedrozbiorowej, Kronika Bydgoska - 2013, T. 34, s. 17-29.

Fotografia
Rafał G. Nowicki - Pobernardyński kościół Matki Bożej Królowej Pokoju (w tle fragment zachowanego, przebudowanego budynków klasztoru bernardynów; obiekt jest użytkowany przez Uniwersytet Techniczny w Bydgoszczy)