Do końca XII w. zakon rozwinął wiele ośrodków we Francji oraz w innych krajach, stając się obok cystersów jednym z najbardziej wpływowych wspólnot zakonnych organizujących życie zakonne oraz społeczne także w Polsce. Polskie klasztory zakładano w nurcie wpływów niemiecko-czeskich. Podlegały one bowiem bezpośrednio klasztorowi na Strahovie w Pradze, a pośrednio opactwu w Steinfeldzie k. Kolonii. Z czasem (do XIII w.) klasztory te utworzyły składającą się z 13 ośrodków cyrkarię (okręg regionalny) polską, która składała się z dwóch grup filialnych: ołbińskiej i brzeskiej. Pod koniec XIV w. cyrkaria składała się z trzech opactw męskich: na Ołbinie pod Wrocławiem, w Brzesku i w Witowie oraz osiem prepozytur żeńskich: w Strzelnie, na Zwierzyńcu, w Żukowie, w Czarnowąsach, w Imbramowicach, w Krzyżanowicach, w Busku i w Płocku. Struktura zakonu była wzorowana na cysterskiej: utworzonym opactwom męskim podporządkowywano klasztory żeńskie  (Podgórska-Mikuła 2016). Z zakonu wywodzi się 10. świętych Kościoła Katolickiego i 4 błogosławionych, w tym polska siostra Bronisława. Proces beatyfikacji siostry Emilii Podolskiej jest w toku. (1. Błogosławiona siostra Bronisława (ok. 1204 – 1259), córka Stanisława Odrowąża Prandoty i Anny z Gryffitów-Jaksów ze Śląska opolskiego. Siostra w klasztorze Panien Norbertanek na Zwierzyńcu pod Krakowem. Zaliczona do grona błogosławionych decyzją Świętego Grzegorza XVI [http://www.norbertanki.w.krakow.pl]. 2. Służebnica Boża siostra Emilia Podolska (1845 – 1889), mistyczka, pedagog, polska zakonnica Zgromadzenia Sióstr Norbertanek). Klasztory norbertańskie powstawały zachowując swój charakter eremicki i były fundowane z dala od większych skupisk ludzkich (Podgórska-Mikuła 2016).
Pierwsze polskie klasztory norbertanek powstały w Krakowie na Zwierzyńcu (1162 r.). Nieco ponad 30 lat później (1193) zatwierdzono fundację klasztoru norbertanek w Strzelnie.
Sytuacja zakonu w wieku XIV  wskazuje na symptomy kryzysu w polskiej cyrkarii (dotyczy to także klasztorów w innych krajach) zakonu św. Norberta, co szczególnie odnosi się do  klasztorów żeńskich (Podgórska-Mikuła 2016). Przyczyny tego stanu ten analizowali już współcześni wskazując na odizolowanie klasztorów, co w opinii dworu królewskiego mogłoby mieć wpływ na obniżenie dyscypliny zakonnej i słabsze przestrzeganie reguły. Mówiono także o złej sytuacji finansowej klasztorów oraz o spadku liczby powołań (Podgórska-Mikuła 2016). Stan ten skomplikował się w okresie schizmy zachodniej, kiedy część klasztorów była podległa antypapieżowi Klemensowi VII, a część papieżowi Urbanowi VI (Podgórska-Mikuła 2016).

Zespół klasztorny w Strzelnie
Najstarszym świadectwem dotyczącym strzeleńskiego klasztoru jest bulla konfirmacyjna papieża Celestyna III z 9 IV 1193 r., zatwierdzająca przywileje i posiadłości klasztoru. Wcześniej jednak, ok. roku 1133 na wzgórzu św. Wojciecha tj. w miejscu przyszłego klasztoru konsekrowano kościół pw. św. Krzyża i Najświętszej Maryi Panny (dziś - rotunda św. Prokopa),  ufundowany - jak przekazuje nam Jan Długosz - przez wojewodę Piotra Włostowica. Nowsze badania archeologii historycznej wskazują jednak na potomków Piotra – Wszeborowiców i przesuwają również datę powstania kościoła na koniec XII lub początek XIII w. (Hewner 2001). Główną oś kompleksu klasztoru stanowiły (i stanowią) dwa romańskie kościoły: wspomniana już rotunda św. Prokopa (pierwotnie św. Krzyża) - w znacznym stopniu zrekonstruowana w XIX w. oraz bazylikowy kościół św. Trójcy – wielokrotnie przebudowany w okresie gotyku i baroku, umiejscowiony po południowej stronie. Wykazano, że oba kościoły powstały w tym samym czasie, niemniej rotunda mogła być ukończona wcześniej. Zarówno rotundę jak i bazylikę wzniesiono na kamiennych fundamentach. Ściany zbudowano z granitowych ciosów kamiennych pozyskanych poprzez obróbkę kamieni (granity, prawdopodobnie sprowadzono z okolicy Konina, natomiast piaskowiec do detali - z kamieniołomów w Brzeźnie pod Koninem) (Hewner 2001). Polodowcowe głazy różnej wielkości, zbierano także na polach, dostarczano na wzgórze i obtłukiwano na sześcioboczne ciosy (Sulkowska-Tuszyńska 2007). Trzynawowa bazylika św. Trójcy jest orientowana co oznacza, że wejście zlokalizowano od zachodu, a prezbiterium od strony wschodniej.  Pierwotna bryła kościoła była oflankowana okrągłymi wieżami od strony prezbiterium, które nie zachowały się i czworokątnymi wzniesionymi w masywie zachodnim. Ponadto program przestrzenny świątyni obejmował m.in. trzy absydy od wschodu (w prezbiterium i w ramionach transeptu) - obecnie została jedna, środkowa. Pierwotna romańska bryła z gotyckimi elementami otrzymała w XVIII w. barokową fasadę.  W okresie od XV-XVIII w. do nawy sukcesywnie dostawiano kolejne kaplice. Nawy kościoła przykryte są gotyckimi sklepieniami, nawy boczne - krzyżowymi, nawa główna - gwiaździstym. Wnętrze zachowało liczne zabytkowe artefakty pochodzące z różnych okresów (zabytki romańskie, gotyckie i późniejsze). Głównymi dominantami podziału wnętrza na nawę główną i nawy boczne są cztery unikalne romańskie masywne kolumny z głowicami kostkowymi - dwie kolumny są gładkie, kolejne dwie otrzymały wystrój rzeźbiarski przedstawiający m.in. personifikacje cnót i przywar. Bazylikę zdobią także inne liczne detale i kolumienki przy ścianach oraz w uskokach portali. Na zewnątrz dekorację rzeźbiarską uzupełniają romańskie tympanony: tympanon fundacyjny, tympanon Zwiastowania i tympanon w typie „Maiestas Domini” przedstawiający Chrystusa w Mandroli (Hewner 2001). Prace konserwatorskie odsłoniły ponadto wiele polichromii pochodzących głównie z XVIII w.
Z kolei forma kościoła św. Prokopa jest połączeniem walcowatej wieży, nawy na planie koła (rotunda) oraz prostokątnego prezbiterium. Świątynię wzniesiono z ciosów i elementów ceglanych. Wnętrze prezbiterium przykrywa romańskie sklepienie krzyżowe na gurtach, natomiast nawa zwieńczona jest sklepieniem kopulastym. Wejście do kościoła znajduje się od strony południowej. Szczegółowo wnętrza obu kościołów opisuje K. Hewner (2001) w artykule pt.” Zespół poklasztorny norbertanek w Strzelnie”.
Zabudowa dawnego klasztoru mieściła się pomiędzy kościołami obejmując budynki o różnych funkcjach, murowane jak i drewniane. W pełni murowana zabudowa zaczęła powstawać w 2 poł. XIII w. Klasztor norbertanek wzniesiony na wzgórzu św. Wojciecha w Strzelnie na różnych etapach swojej historii zmieniał swój rozkład przestrzenny oraz strukturę i inwentarz nieruchomości. Interesujący i obrazowy opis faz ewolucji układu zabudowań klasztornych w Strzelnie na przestrzeni wieków daje K. Hewner (2001) w swoim artykule pt. „Zespół poklasztorny norbertanek w Strzelnie: wybrane problemy rekonstrukcji średniowiecznej i nowożytnej”, natomiast opis poszczególnych zabudowań klasztoru i ich funkcji, wzbogacony materiałem dotyczącym codziennego życia w klasztorze udostępnia K. Krystyna Sulkowska-Tuszyńska (2007) w studium pt. „Rzecz o życiu i śmierci na wzgórzu klasztornym w Strzelnie (XII–XVI w.).” Dość dodać, że zespół klasztorny otrzymał swój ostateczny zwarty kształt najpóźniej do XVI w., aby w wieku XVII stać się jednym z większych kompleksów w regionie Wielkopolski. Powierzchnia ogólna klasztoru wynosiła ok. 3000 m kw. i z czasem (zwłaszcza w okresie zaborów) utrzymanie obiektu o takich gabarytach, regularnie niszczonego ciągłymi wojnami było problematyczne. Dążono zatem do zredukowania tych rozmiarów co sprawiło, że pierwotna zwarta struktura całości uległa zatarciu.

Ciekawostki
W dawnych badaniach dotyczących zarania klasztoru norbertanek w Strzelnie jako najwcześniejsza pojawiał się rok 1124. Jak wskazuje R. Kabaciński (1997) - wg B. Kurbisowej do obiegu datę tą wprowadził, jak Jan Długosz. Stała się ona niejako wiarygodną wykładnią powtarzaną w wielu późniejszych pismach. Na tej podstawie w wieku XVII sfabrykowano dokument erekcyjny (rzekomego) opactwa strzeleńskiego wystawiony przez (nieistniejącego) księcia kujawskiego Aleksandra księcia kujawskiego, który poniekąd w ten sposób zabiegał o zbawienie duszy swojej matki, jakoby pogrzebanej w kościele pw. św. Trójcy. Co więcej, dokument tej treści opublikował K. L. Hugo w historii premonstratensów (norbertanów), powstałej na polecenie kapituły generalnej w 1717 r. A. J. D. Kraszewski zajmujący się w poł. XVIII w. historią norbertanów podważył autentyczność tego dokumentu i wskazał na K. S. Janikowskiego (ok. 1615-1647), znanego fałszerza, jako jego autora.

Literatura podstawowa
Hewner K., 2001, Zespół poklasztorny norbertanek w Strzelnie: wybrane problemy rekonstrukcji średniowiecznej i nowożytnej, Ochrona Zabytków 54/2 (213), 143-156
2001.
Kabaciński R., 1997, O rzekomym opactwie norbertańskim w Strzelnie, Kronika bydgoska-wydanie specjalne, Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy, s. 168-172.
Kraszewski A.D.J., 1752, Życie świętych y w nadziei świętobliwości zeszłych sług boskich Zakonu Premonstrateńskiego... złożone... obiaśnione... podane, cz. 1-2, Warszawa,
AAG, KAP, St.C. 732-749.
Klasztor sióstr norbertanek w Krakowie [on line] http://www.norbertanki.w.krakow.pl/historia/(data dostępu: 11.03.2023).
Podgórska-Mikuła A., 2016, Znaczenie opactwa premonstrateńskiego w Brzesku-Hebdowie w strukturze zakonu i Kościoła w X IV -X V wieku, Studia z dziejów państwa i prawa polskiego XIX, 2016, s. 25-38.
Sulkowska-Tuszyńska K., 2007, Rzecz o życiu i śmierci na wzgórzu klasztornym w Strzelnie (XII–XVI w.), Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis Folia 40, Studia Historica V 2007.

Literatura uzupełniająca
Białłowicz-Krygierowa Z., Zabytki Mogilna, Trzemeszna, Strzelna i okolic od gotyku po barok, [w:] Studia z dziejów Ziemi Mogileńskiej, Poznań 1978, t. I, s. 387.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. XI, z. 10, Mogilno, Strzelno, Trzemeszno i okolice, Warszawa 1982.
Czechowski I., Historia kościołów Strzelińskich, Strzelno 1929.
Grycz M., Ziemia mogileńska od połowy XV wieku do rozbiorów, [w:] Studia z dziejów Ziemi Mogileńskiej, Poznań 1978, T. I, s. 300-301.
Kabaciński R., Historia miasta Strzelna, Bydgoszcz 2001.
Kabaciński R., Karczewski D., Katalog prepozytów klasztoru norbertanek w Strzelnie od XII wieku do 1837 r., [w:] Nasza przeszłość, t. 94, 2000.
Kraszewski A.D.I., Życie świętych y w nadziei świętobliwości zeszłych sług boskich Zakonu Premonstrateńskiego... złożone... objaśnione... podane, cz. 1-2, Warszawa 1752. AAG, KAP, St. C. 732-749.
Mincer F., Dzieje Bydgoszczy do roku 1806, Zielona Góra 1992.
Pawiński A., 1888, Dzieje ziemi kujawskiej, t. IV, Warszawa 1888.
Wielkopolskie Towarzystwo Genealogiczne.Proboszczowie strzeleńscy. [online] http://wtg-gniazdo.org/forum/viewtopic.php?f=1&t=7192&view=previous (data dostepu: 20.03.2023).

Fotografia
Rafał G. Nowicki - fragment zachowanych zabudowań dawnego klasztoru norbertanek w Strzelnie (w centrum: kościół Św. Trójcy - gotycki z barokową fasadą, po lewej: Muzeum Szlaku Piastowskiego; po prawej; budynek parafialny)