Wiek XVIII zaznaczył się kilkoma próbami uratowania kościoła, zwłaszcza, że był to wówczas jedyny czynny kościół w mieście (farę z powodu zagrożenia katastrofą budowlana zamknięto dla wiernych w 1769 r. Pomimo tego nie udało się zapobiec dalszym zniszczeniom, bowiem w 1779 r. obiekt częściowo się zawalił. Szkody naprawiono: usunięto m.in. gotyckie prezbiterium budując nowe w dawnym romańskim układzie i wprowadzając barokowy wystrój, ale w wyniku pożaru w 1834 r. kościół doszczętnie spłonął. (Danielewski 2011, Sikorski 2002). Na początku XX w. kościół odbudowano w stylistyce romańskiej i uzupełniono wyposażenie świątyni. Pieniądze na ten cel pochodziły z datków mieszkańców miasta i okolicy. Inspiratorem przedsięwzięcia był wikariusz parafii ks. Antoni Laubitz, późniejszy biskup sufragan gnieźnieński. Podczas II wojny światowej kościół przejął funkcje magazynu. Okupanci zrabowali dzwony. Ponowny remont obiektu przeprowadzono w latach 50. XX w. W połowie lat 60. XX w. roku oddano kościół Służbie Bożej. W 1980 roku kardynał prymas Stefan Wyszyński, po blisko 400 latach, ponownie erygował parafię pw. Najświętszej Maryi Panny w Inowrocławiu.
Świątynia jest najstarszym obiektem miasta. Wzniesiono ją na morenowym wzniesieniu zwanym „Białą Górą” w otoczeniu zwartych kompleksów osadniczych z targiem (jego istnienie potwierdzają liczne znaleziska), rozwijających się m.in. dzięki warzelnictwu soli i hutnictwu, które to osady wkrótce dały początek miastu - pierwsza wzmianka o Inowrocławiu (wówczas: Novus Vladislav) pochodzi z 1185 r. W 1237 r. miasto lokowano na prawie magdeburskim, a w obrębie fortyfikacji miejskich powstała świątynia: kościół św. Mikołaja (1238 r.). Od XIV wieku kościół św. Mikołaja pełnił funkcję kościoła parafialnego dla miasta, natomiast kościół Najświętszej Maryi Panny służył jako parafia dla przedmieść i wsi komunalnych oraz szlacheckich.
Początki kościoła Najświętszej Maryi Panny w Inowrocławiu sięgają XII w. prawdopodobnie za sprawą fundacji księcia Leszka syna Bolesława Kędzierzawego (nie ma potwierdzenia tego w źródłach pisanych, w istocie nie jest znana osoba fundatora). Budowa świątyni przebiegała etapami i była kontynuowała przez kolejnych władców Inowrocławia na przełomie XII i XIII w. Najstarsze źródła pisane wzmiankują ją w 1233 r. Początkowo powstała nawa, prezbiterium i zachodnia przyziemna część świątyni. Ściany wzniesiono z ciosów kamiennych. W XIII w. nadbudowano ceglane wieże. W XIV w. kościół rozbudowano burząc absydy i przedłużono prezbiterium (zamknięto je wielobocznie, wsparto przyporami), nadając mu stylistykę gotycką (Frycz 1982).
Kościół jest obiektem całkowicie re-romanizowanym, nawiązującym do swojej historycznie pierwotnej formy. Jest świątynią orientowaną, jednonawową z prezbiterium zamkniętym półokrągłą absydą oraz z dwuwieżowym masywem od zachodu. Do świątyni prowadzą trzy romańskie portale: zachodni, północny, południowy. od  Forma obiektu wskazuje na funkcje religijne i obronne. Substancjalnie najbardziej autentycznymi elementami obiektu są: 1. przyziemie wieży południowej, 2. północny mur nawy, 3. Oryginalne sklepienie krzyżowe w kruchcie południowej. Grubość ścian przyziemia kościoła sięga 160 cm., a mury prezbiterium i naw – 120 cm, z kolei wymiary fundamentów wynoszą do 3 m szerokości.  Ściany zbudowano ze zbliżonych do sześcianu ciosów kamiennych o średniej grubości 30 cm. równomiernie układanych warstwami. Wieże kościelne zbudowano z cegieł układanych w tzw. wątku wendyjskim (słowiańskim tj. w układzie boków cegieł: krótki-długi-długi-krótki) stosowanym na ziemiach polskich w okresie od XIII do XV stulecia. Wnętrza przykryte są sklepieniem krzyżowym (kruchty, empora), kolebkowym (prezbiterium), hemisferycznym tj. półkolistym (absyda) i płaskim stropem drewnianym (nawa) (Tomaszewski 1974).
Szczególnie interesującymi artefaktami kościoła są reliefy wypukłe i wklęsłe (ryty) wstawione w mury kamiennych ciosach, licznie występujące zwłaszcza od strony północnej (rzadziej z pozostałych stron) i przedstawiające wizerunki ludzkich twarzy, zwierząt, krzyży. Podobne reliefy o niewyjaśnionej genezie znajdują się w Kruszwicy (kolegiata pw. śś. Piotra i Pawła), przekazy z XIX w. wspomina także o Płowcach( (Danielewski 2011).
Jeśli zaś chodzi o wyposażenie wnętrz to z okresu staropolskiego zachowała się polichromowana statua Najświętszej Maryi Panny z Dzieciątkiem z drewna lipowego, obecnie eksponowana w głównym ołtarzu świątyni. Zabytek powstał najprawdopodobniej w przedziale lat 1370-1380. Ikonograficznie rzeźbę zalicza się do typu tzw. Madonn na lwie tj. przedstawień Maryi jako Tronu Mądrości Bożej, gdzie obecność lwa lub lwów nawiązuje do biblijnego wątku tronu króla Salomona symbolizującego zwycięstwo nad grzechem. We wnętrzu znajduje się także barokowa figura św. Szymona Apostoła pochodzi z XVIII w. W II poł. XX w. kościół doposażono w dziewięciogłosowe organy na emporze, umeblowanie, rzeźbione z drewna lipowego stacje krzyżowe, rzeźbione konfesjonały, kute w żelazie lampy, krzyż ołtarzowy, lichtarze, lektorium, żelazne „zacheuszki” (tj. krzyże apostolskie umieszczane na wewnętrznych ścianach kościoła w miejscu namaszczenia) oraz chrzcielnicę. Obecnie w północnej wieży znajdują się trzy dzwony, w tym jeden z 1597 r. zakupiony z kolegiaty Matki Boskiej Pocieszenia i św. Stanisława w Szamotułach (odsprzedano go ponieważ jego dźwięk nie zgadzał się z tonacją szamotulskich kurantów). Pozostałe dwa dzwony zostały odlane w 1979 w poznańskim warsztacie ludwisarskim.

Literatura
Frycz A., 1982, Architektura i sztuka Inowrocławia, [w:] Dzieje Inowrocławia, t. 2, Warszawa-Poznań-Toruń.
Danielewski M., 2011, Reliefy z murów kościoła Maryi Panny w Inowrocławiu, Roczniki historyczne LXXVII, 2011.
Tomaszewski A., 1974, Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, W rocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk.
Sikorski C., 2002, Encyklopedia wiedzy o zabytkach Inowrocławia, Inowrocław.

Fotografia
Rafał G. Nowicki - fasada romańskiego kościoła Najświętszej Maryi Panny w Inowrocławiu