Sacrum - jak pisze ks. Bijak (2012) - od zarania było inspiracją i natchnieniem dla ludzkiej twórczości artystycznej, dając dzieła o niezrównanej głębi. Ich Piękno jest utożsamiane z Dobrem (Bijak 2019). W tym znaczeniu jest to nie tylko dziedzictwo, zabytki, ale są to przede wszystkim „miejsca święte” (loci sacri), „rzeczy święte” (res sacrae), „obrazy drogocenne” (imagines pretiosae), „wota i dokumenty pobożności” (votiva et pietatis documenta), „relikwie święte” (sacrae reliquiae) (Kodeks Prawa Kanonicznego cz. II, księga IV), a kontemplowanie ich dzieł to „święto dla oczu”, wzbogacające „pamięć serca” (nr 1162, Katechizm). Niemiej sztuka sakralna to nie tylko wartości religijne, ale także m.in. estetyczne i poznawcze. Nie da się odseparować spuścizny sztuki sakralnej od historii, tej wielkiej i tej codziennej historii zwykłych ludzi sprzed wieków. Historia sztuki jest bowiem - jak  pisze Jan Paweł II - nie tylko historią dzieł, ale także ludzi (ks. Bijak 2012).

 

Ogólna  charakterystyka sakralnego dziedzictwa regionu kujawsko-pomorskiego

Architektura sakralna w województwie kujawsko-pomorskim stanowi zróżnicowany pod względem stylistycznym zbiór świątyń i domów zakonnych pochodzących z różnych epok od wczesnego średniowiecza po czasy współczesne. Wyjątkowym znaczeniem w zasobach zabytków nieruchomych na tle całego kraju wyróżniają się tu świątynie romańskie: w Strzelnie, Mogilnie, Inowrocławiu, Kościelcu w gm. Pakość oraz relikt w postaci fundamentów kościoła katedralnego w Kałdusie. Niemal w całym regionie występują obiekty gotyckie (zwłaszcza na ziemi chełmińskiej) oraz późniejsze, w tym historyzujące z XIX i modernistyczne z XX w. , w większości katolickie; jedynie część z nich tworzy strukturę parafii protestanckich i częściowo prawosławnych. W regionie zachowały się również przykłady synagog, które dziś nie pełnią funkcji religijnej.

Grupę zabytków nieruchomych tworzą liczne obiekty dawnego malarstwa, rzeźby, rzemiosła artystycznego, spośród których wyróżniają się przede wszystkim: zespół figuralnej kamieniarki romańskiej w Strzelnie, rzeźby gotyckie „Chrystus  w Grobie” z Torunia i Chełmna, toruńska Piękna Madonna oraz obrazy Hermana Hanna i Bartłomieja Strobla w kościołach Brodnicy i Chełmna.

Dopełnieniem tego dorobku są elementy spuścizny niematerialnej także te związane w z obrzędowością religijną np. zwyczaje zapustne - „chodzenie z kozą” (Kujawy), wielkanocne „przywoływki” (Kujawy, Pałuki), kolędowanie „gwiazdorów” (Bory Tucholskie).

Ogólnie rzecz biorąc rejestry zabytków województwa kujawsko-pomorskiego obejmują ponad 500 obiektów  architektury sakralnej i ok. 150 starych cmentarzy bez mała 9 tys. obiektów nieruchomych o znaczeniu  (Janczarski 2017).Na terenie województwa kujawsko-pomorskiego znajduje się 7 obiektów uświetnionych marką „Pomnika historii”. Niektóre z nich to obiekty związane z kultem sakralnym: 1. Chełmno – Stare Miasto (wraz z obiektami sakralnymi), 2. Toruń – Stare i Nowe Miasto (wraz z obiektami sakralnymi), 3. Włocławek – katedra pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Kilku obiektom nadano status parku kulturowego: 1. Park Kulturowy Wietrzychowice (cmentarzysko z IV tys. p.n.e.), gm. Izbica Kujawska, powołany w 2006 r., 2. Park Kulturowy Kalwaria Pakoska, gm. Pakość, powołany w 2008 r., 3. Park Kulturowy „Kościół p.w. Św. Oswalda” w Płonkowie, gm. Rojewo, powołany w 2009 r.

Wyjątkowe miejsce na mapie obiektów sakralnych województwa już to ze względu na szczególną rangę religijną, już to z uwagi na nierzadko wybitne wartości zabytkowe zajmują obiekty związane z turystyką pielgrzymkową, uważaną za praźródło współczesnych migracji turystycznych. W głównej mierze wymienić należy tutaj sanktuaria pielgrzymkowe o zasięgu ogólnokrajowym lub regionalnym. Za wyjątkiem Pakości, gdzie wokół miejscowej kalwarii przy klasztorze Ojców Franciszkanów funkcjonuje sanktuarium pasyjne (tzw. Jerozolima Kujawska) w regionie przeważają sanktuaria związane z pobożnością maryjną lub takie, gdzie Matka Boża jest jedną z głównych postaci kultu. Spośród nich dwa obiekty związane są z wizerunkami Świętej Rodziny (Osiek Rypiński, Studzianka), kolejne dwa słyną z przedstawień Piety (Obory, Skulsk), w czterech sanktuariach znajdują się unikatowe gotyckie rzeźby przedstawiające Maryję (Markowice, Obory, Skępe, Skulsk), natomiast dzieła malarstwa z wizerunkiem Matki Bożej z Dzieciątkiem znajdują się w siedmiu sanktuariach. W tym kontekście warto wspomnieć, że tematyka maryjna stała w ostatnich latach wiodącym motywem nowego wirtualnego (tj. nie oznakowanego w terenie, ale omówionego w publikatorach) szlaku kulturowego „Szlak gotyckich figur - Madonny i piety”, obejmującego ponad 40 zabytkowych miejsc, szereg kościołów i kaplic oraz urokliwych kujawsko-pomorskich wnętrz krajobrazowych. Wśród innych szlaków wirtualnych o charakterze sakralnym wymienić należy „Szlak sakralnych zabytków Ziemi Chełmińskiej” obejmujący 15 obiektów (kościół św. Piotra i Pawła w Chełmnie, kościół Wniebowzięcia NMP w Chełmnie, kościół św. Jakuba i św. Mikołaja w Chełmnie, pocysterski kompleks klasztorny w Chełmnie, kościół św. Mikołaja w Papowie Biskupim, kościół św. Mikołaja w Chełmży, katedra św. Trójcy w Chełmży, kościół Wniebowzięcia NMP w Toruniu, kościół św. Ducha, w Toruniu, katedra św. Janów w Toruniu, kościół św. Jakuba w Toruniu, gotycki kościół św. Katarzyny w Golubiu-Dobrzyniu, kościół św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Golubiu-Dobrzyniu, kościół Wniebowzięcia NMP w Osieku, kościół św. Katarzyny w Brodnicy), „Szlak Dziedzictwa kulturowego Św. Wojciecha” stanowiący trasę pieszą poprowadzoną przez tereny pojezierza Gnieźnieńskiego, w obrębie którego znajdują się takie obiekty jak: kolegiata w Kruszwicy, kościół św. Prokopa i kolekcja romańskich rzeźb w Strzelnie oraz poklasztorny zespół w Mogilnie czy wreszcie „Szlak pałuckich kościołów drewnianych” (kościół farny pw. św. Floriana w Żninie, kościół pw. NMP Królowej Polski Kościół pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Brzyskorzystewku, Kościół pw. św. Mikołaja w Cerekwicy, kościół pw. Św. Trójcy w Świątkowie, Kościół pw. Narodzenia NMP w Żernikach, kościółek pw. św. Katarzyny w Skórkach, Kościół pw. Zwiastowania NMP Gościeszynie, kościół św. Marii Magdaleny w Ryszewku, kościół w Niestronnie, kościół parafialny pw. św. Wawrzyńca w Parlinie, kościół pw. św. Mikołaja w Gąsawie, kościółek pw. Narodzenia NMP w Wenecji, kościół pw. św. Marcina w Górze kościół św. Mikołaja w Łabiszynie, kościółek pw. św. Mikołaja w Tarnowie Płuckim, uznawany obecnie za najstarszą drewnianą świątynię w Polsce, kalwaria w Pakości).

Literatura

Bijak P. (2012), Jan Paweł II jako Conservator Patrimonium Ecclesiae, Wyższa Szkoła Pedagogiczna Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Warszawie, Studia Gdańskie, tom XXX.

Janczarski J. (2017)  Program opieki nad zabytkami woj. kuj.-pom. na lata 2017-2020, Toruń.

Kodeks Prawa Kanonicznego, cz. II, księga IV.

Peeters A. M. (2010), Globalizacja zachodniej rewolucji kulturowej, Wydawnictwo Sióstr Loretanek, Warszawa